Osobie bliskiej poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 k.c. – uznał 22 października siedmioosobowy skład Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego (SN). Uchwała IKNiSP jest diametralnie odmienna od podjętej półtora roku wcześniej przez Izbę Cywilną SN.
Październikowe rozstrzygnięcie było odpowiedzią na postanowienie z 24 lipca 2019 r. Trzyosobowy skład IKNiSP przy rozpoznawaniu skargi nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego (sygn. akt I NSNc 5/19) przedstawił składowi siedmiu sędziów SN następujące zagadnienie prawne:
„1. Czy skarga nadzwyczajna jest środkiem zaskarżenia względnie subsydiarnym czy też bezwzględnie subsydiarnym, którego dopuszczalność uzależniona jest od uprzedniego wyczerpania możliwości skorzystania przez uprawnionego z innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia orzeczenia?”.
„2. Czy najbliższym członkom rodziny poszkodowanego, który w wyniku czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne z tytułu naruszenia ich własnego dobra osobistego na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. 2019, poz. 1145), czy też – w przypadku uznania, że nie istnieje dobro osobiste w postaci więzi rodzinnych – najbliższym członkom rodziny poszkodowanego przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 445 § 1 Kodeksu cywilnego lub art. 446 § 4 Kodeksu cywilnego?
3. Czy sąd może odmówić przyznania zadośćuczynienia za krzywdę najbliższemu członkowi rodziny osoby, która w wyniku czynu niedozwolonego doznała ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, jeżeli najbliższy członek rodziny w związku z zaistniałym zdarzeniem zrezygnował z utrzymania więzi rodzinnych?”.
Pytania prawne rozpatrywane przez Izbę były pokłosiem werdyktu Sądu Okręgowego (SO) w Warszawie, który przyjął odpowiedzialność publicznej placówki ochrony zdrowia za zbyt późną diagnozę udaru, co w konsekwencji skutkowało poważnym uszczerbkiem na zdrowiu pacjenta. SO przyznał poszkodowanemu zadośćuczynienie, odszkodowanie oraz comiesięczną rentę. Ponadto sąd uznał, iż prawo do cieszenia się niezakłóconym życiem rodzinnym i utrzymywania tego rodzaju więzi stanowi dobro osobiste członków rodziny i uzasadnia zasądzenie zadośćuczynienia na rzecz żony i syna poszkodowanego na podstawie art. 448 k.c., z uwagi na fakt, że rozstrój zdrowia poszkodowanego spowodował trwałe naruszenie relacji rodzinnych i więzi bliskości. Jeszcze przed wydaniem wyroku małżeństwo zostało rozwiązane przez rozwód z winy obojga małżonków. Sąd Apelacyjny (SA) zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo w części zasądzającej zadośćuczynienie na rzecz byłej żony i syna poszkodowanego. SA stanął na stanowisku, że tylko śmierć członka rodziny może naruszyć dobra jego najbliższych. SN odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. W skardze nadzwyczajnej Prokurator Generalny zarzucił naruszenie art. 448 k.c., wskazując na istnienie dobra osobistego osób najbliższych w postaci więzi rodzinnych, które mogą być naruszone w wypadku uszczerbku na zdrowiu bezpośrednio poszkodowanego.
W odniesieniu do pytania drugiego SN zauważył, że ustawodawca polski wyraźnie i konsekwentnie (od czasów kodeksu zobowiązań z 1933 r.) utrzymuje model kompensacji uszczerbków niemajątkowych (krzywdy, bólu, cierpienia), który polega na tym, że nie istnieje jedna, ogólna zasada, iż każda szkoda niemajątkowa podlega naprawieniu, lecz że każdorazowo musi istnieć wyraźna podstawa normatywna dla przyznania zadośćuczynienia za taką szkodę.
W uzasadnieniu ustnym SN wskazał, iż Kodeks cywilny przewiduje, że zadośćuczynienie pieniężne może być przyznane temu, kto doznał krzywdy w związku z naruszeniem jego dóbr osobistych czynem niedozwolonym (art. 448 w zw. z art. 24 k.c.), a także najbliższym członkom rodziny zmarłego, który zmarł w wyniku takiego czynu (art. 446 § 4 k.c.). W pewnych sytuacjach przepisy szczególne przewidują zadośćuczynienie również w związku z naruszeniem innych interesów niemajątkowych, które nie mają charakteru dóbr osobistych (np. zadośćuczynienie za naruszenie praw pacjenta). Sama okoliczność, że określona osoba doznała nawet bardzo poważnej krzywdy, nie jest zatem w ocenie SN wystarczająca dla uznania istnienia roszczenia o zadośćuczynienie, jeśli nie doszło do naruszenia jej dóbr osobistych lub nie zaistniała inna szczególna podstawa.
Według sądu dobra osobiste (art. 23 k.c.) to obiektywnie istniejące, niezbywalne, ściśle związane z każdym człowiekiem, wynikające z jego godności, uznane przez społeczeństwo wartości odnoszące się do jego integralności fizycznej i psychicznej. Wartości te nie mają charakteru interpersonalnego, nie zależą od innych osób i ich wzajemnych relacji. Więzi rodzinne (podobnie jak inne więzi społeczne) nie mają zatem charakteru dobra osobistego i nie podlegają ochronie środkami służącymi ochronie dóbr osobistych. Nie jest np. możliwe żądanie utrzymywania określonych więzi, zakazywania ich naruszeń itd. Nie ma powszechnego obowiązku nieingerowania w więzi interpersonalne. Dlatego według SN naruszenie, a nawet zerwanie takich więzi nie rodzi żadnych roszczeń, które mogłyby znajdować oparcie w przepisach o dobrach osobistych. Z tej przyczyny osoba, której dobra osobiste zostały naruszone czynem niedozwolonym, może dochodzić zadośćuczynienia (na podstawie art. 445 lub 448 k.c.), natomiast nie przysługuje z tytułu tego naruszenia zadośćuczynienie osobom, z którymi ten poszkodowany jest związany więzami rodzinnymi (a tym bardziej więzami innego rodzaju, np. przyjaźni). SN uznał, że intensywność szkód doznanych przez poszkodowanego nie zmienia tej jasno wyrażonej przez ustawodawcę konstrukcji. W razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała poszkodowany może domagać się pełnego naprawienia szkody, obejmującej odszkodowanie, zadośćuczynienie, jak i rentę odszkodowawczą, obejmującą koszty wynikłe z konieczności sprawowania opieki przez osoby najbliższe, natomiast innym osobom nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 k.c.
SN podkreślił, że pierwszą i główną funkcją skargi nadzwyczajnej jest ochrona zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP). Ustalenie podstaw i podmiotów uprawnionych do dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę i nałożenie obowiązku kompensacji takich szkód należy do doniosłych decyzji demokratycznego państwa prawnego, bowiem w sposób istotny rzutuje na szereg stosunków społecznych (np. z zakresu prawa rodzinnego i prawa pracy). Prawo powszechnie obowiązujące tworzy demokratycznie legitymowany ustawodawca. Kreowanie prawa deliktowego przez sąd – wbrew modelowi ustawowemu – narusza zasadę wyłączności ustawowej regulacji praw i obowiązków, wywodzoną z zasady demokratycznego państwa prawnego.
Sąd zwrócił uwagę, iż drugie pytanie prawne obejmowało również alternatywne podstawy ewentualnego dochodzenia zadośćuczynienia przez osoby inne niż poszkodowany, jednakże w tym zakresie brak było podstaw do udzielenia odpowiedzi, bowiem w skardze nadzwyczajnej podstawy te nie były wskazywane. SN zauważył jednak, że art. 446 § 4 k.c. przewiduje jedną, bardzo szczególną sytuację, w której inne niż poszkodowany osoby mogą dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego – jest tak tylko w wypadku, gdy poszkodowany zmarł, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Przepis ten nie podlega wykładni rozszerzającej i nie może objąć sytuacji, gdy poszkodowany żyje i może dochodzić pełnego naprawienia szkody, w tym szkody niemajątkowej. SN uznał, że ze względów aksjologicznych, konstytucyjnych i kodeksowych śmierć poszkodowanego i sytuacja, w której doznał on ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, nie mogą być uznane za równorzędne czy pozwalające na stosowanie analogii. Według sądu, traktowaniu osoby dotkniętej nawet najcięższą chorobą lub niepełnosprawnością na równi z osobą zmarłą sprzeciwia się w sposób oczywisty wzgląd na przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka (art. 30 Konstytucji RP).
SN podkreślił też, że z uwagi na treść odpowiedzi na pytanie drugie, pytanie trzecie stało się bezprzedmiotowe i w tym zakresie odmówił udzielenia odpowiedzi. W zakresie pytania pierwszego sąd doszedł do przekonania, że udzielenie odpowiedzi nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Z tej przyczyny odmówił udzielenia odpowiedzi.
Warto zwrócić uwagę, że rozstrzygnięcie IKNiSP SN z 22 października jest diametralnie odmienne od trzech uchwał podjętych przez siedmioosobowy składy Izby Cywilnej z dnia 27 marca 2018 roku. Wówczas to SN w odpowiedzi na pytanie prawne przedstawione przez trzyosobowy skład postanowieniem z dnia 21 kwietnia 2017 r. (sygn. akt I CSK 472/16) o treści: „Czy roszczenie o zadośćuczynienie na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. przysługuje osobom bliskim poszkodowanego także wtedy, gdy na skutek czynu niedozwolonego poszkodowany doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu?” orzekł, iż sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu (III CZP 60/17). W pytaniu prawnym SN wskazał, że ustawodawca udzielił ochrony dobru osobistemu, jakim są więzy rodzinne tylko w razie zerwania więzi przez śmierć (art. 446 § 4 k.c.). Przyznał, że życie członków rodziny poszkodowanego, który doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu, ulega pogorszeniu, ale jednocześnie podkreślił, iż ich więź z poszkodowanym zostaje zachowana. Członkowie rodziny poszkodowanego nie tracą tym samym dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej; staje się ona więzią innego rodzaju i wyrażana jest w inny sposób. Jednakże znalazł też argumenty wspierające szerszą wykładnię, dopuszczającą przyznanie najbliższym, na podstawie z art. 448 w związku z art. 24 k.c., roszczenia o zadośćuczynienie w razie doznania przez poszkodowanego istotnego uszczerbku na zdrowiu, powołując się m.in. na względy słusznościowe i ochronę rodziny przewidzianą już w przepisach rangi konstytucyjnej.
Tożsame uchwały zapadły również w sprawie o sygn. akt III CZP 69/17, po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Komisję Nadzoru Finansowego we wniosku z dnia 5 lipca 2017 r., oraz w sprawie o sygn. akt III CZP 36/17, po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika Finansowego we wniosku z dnia 21 kwietnia 2017 r.*
***
Artur Makowiecki
news@gu.home.pl
