Zgodnie z art. 436 § 1 Kodeksu cywilnego posiadacz pojazdu mechanicznego odpowiada na zasadzie ryzyka za szkody wywołane ruchem pojazdu. Odpowiedzialność wyłączyć mogą tylko enumeratywne wyłączenia odpowiedzialności. Jest to odpowiedzialność analogiczna do odpowiedzialności prowadzącego przedsiębiorstwo na własny rachunek, wprawiane w ruch siłami przyrody.
Prawo cywilne zna pojęcie ruchu pojazdu jeszcze na gruncie Kodeksu zobowiązań, będącego poprzednikiem Kodeksu cywilnego. W tym akcie prawnym użyto pojęcia „poruszanie” się pojazdu mechanicznego. Pojęcie ruchu, poruszania się pojazdu mechanicznego, nigdy jednak nie było zdefiniowane.
Pewne dodatkowe wyjaśnienia, czym jest ruch pojazdu, znalazły się w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych, gdzie wskazano, że za szkodę związaną z ruchem pojazdu uznawać należy także wsiadanie do pojazdu mechanicznego lub wysiadanie z niego, bezpośrednie załadowywanie lub rozładowywanie pojazdu mechanicznego, zatrzymanie lub postój pojazdu mechanicznego.
Ewolucja ruchu pojazdu w orzecznictwie
Nie próbując dokonać analizy szczegółowej ewolucji pojęcia ruchu pojazdu, wskazać należy, że początkowo w orzecznictwie, analizując to pojęcie, uważano, że poprzez ruch pojazdu należy rozumieć poruszanie się go w związku z działaniem silnika samochodowego albo bezpośrednio przed rozpoczęciem czy zakończeniem podróży, a także w przerwie w niej, chociażby silnik pojazdu nie pracował.
Orzecznictwo to ewoluowało w stronę niekorzystną dla zobowiązanych do naprawienia szkody w ten sposób, żeby obejmować bardzo szeroko wszystkie szkody związane z pojazdami, z korzyścią dla poszkodowanych.
Za szkodę związaną z ruchem pojazdu uznawano zapłon pojazdu, wiele godzin po jego zaparkowaniu, stoczenie się na nierówności w przypadku zaparkowania bez zaciągniętego hamulca ręcznego czy wreszcie także szkody wyrządzone przez pasażerów w związku z otwieraniem drzwi pojazdu, nawet bez wiedzy czy zgody kierującego.
W pewnym momencie bezsprzecznie uznano, że szkodą związaną z ruchem pojazdu mechanicznego jest także szkoda oderwana od jego transportowej funkcji. Uznano, że jeżeli pojazd mechaniczny pełni też rolę narzędzia, np. ma zamontowany dźwig napędzany silnikiem, to szkody wyrządzone takim urządzeniem również mieszczą się w granicy ruchu pojazdu, a także konsekwentnie ubezpieczenia OC ppm.
Momentem zwrotnym, początkującym zmianę tego trendu, był wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o sygnaturze akt C-514/16. Trybunał podkreślił, że zakres pojęcia „ruch pojazdów” w rozumieniu dyrektywy obejmuje każde wykorzystanie pojazdu w charakterze środka transportu. Jednakże Trybunał zauważył, że w odniesieniu do pojazdów używanych w określonych okolicznościach również jako narzędzia pracy w oderwaniu od funkcji transportowej, co nie jest już ruchem pojazdu.
Stanowisko to spotkało się z oporem polskiego sądownictwa. Wynikiem tego oporu jest późniejsza uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego o sygnaturze akt III CZP 7/22, w której wskazano, że: Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń wynikająca z umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych obejmuje szkody wyrządzone w wyniku pracy urządzenia zamontowanego w pojeździe także wtedy, gdy w chwili wyrządzenia szkody pojazd nie pełnił funkcji komunikacyjnej (art. 34 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych – jedn. tekst: Dz.U. z 2021 r., poz. 854 w związku z art. 436 k.c.).
Było to ostatnie słowo w kontekście rozumienia pojęcia ruchu pojazdu tylko przez kilka lat. Ewolucja prawa europejskiego oraz konieczność jednolitego rozumienia pojęć na gruncie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej okazały się silniejsze niż w/w stanowisko.
Wprowadzenie definicji ustawowej ruchu pojazdu
Efektem ekspansji prawa europejskiego jest właśnie rewolucyjna zmiana ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK z 13 września 2024 r. Po raz pierwszy wprowadzono tu definicję ruchu pojazdu.
Wskazano, że jest to każde użycie pojazdu mechanicznego, które w czasie zdarzenia jest zgodne z funkcją tego pojazdu jako środka transportu, niezależnie od jego cech i terenu, na którym jest używany, oraz niezależnie od tego, czy jest on nieruchomy, czy też znajduje się w ruchu. Jednocześnie w dalszym ciągu za szkodę związaną z ruchem pojazdu uznawać należy także szkodę spowodowaną wsiadaniem do pojazdu mechanicznego lub wysiadaniem z niego, jego bezpośrednim załadowywaniem lub rozładowywaniem, zatrzymaniem lub postojem.
Zmiana ta sprawia, że dezaktualizują się w większości dawne poglądy orzecznictwa, w tym Sądu Najwyższego, a tym bardziej przywołane wcześniej uchwały. Nawiązano do pierwotnej, bardzo szerokiej definicji ruchu pojazdu, rozumianej bardziej nie jako ruch, ale po prostu funkcjonowanie, działanie, jednocześnie ograniczając zakres tego pojęcia do funkcji komunikacyjnej, wyłączając z pojęcia ruchu, a tym samym odpowiedzialności ubezpieczycieli z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych szkody, które związane są z wykorzystaniem pojazdu jako narzędzia niezwiązanego z funkcją komunikacyjną. Jest to nierzadki ostatnimi czasy przykład rewolucji stanu prawnego, utrwalonego od lat.
Konsekwencje
Rozpatrywanie roszczeń z ubezpieczeń komunikacyjnych bezpowrotnie zmieniło się wraz z w/w zmianą ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. Ubezpieczyciele muszą uwzględnić w swoich decyzjach to istotne zawężenie odpowiedzialności z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych. Jednocześnie pełnomocnicy reprezentujący poszkodowanych w szkodach, które nie mają charakteru komunikacyjnego, a pozostają w związku z działaniem pojazdu poza funkcją komunikacyjną, będą musieli szukać nowych zobowiązanych do wypłat odszkodowań. Z perspektywy tych ostatnich powinna to być odpowiednia motywacja do poszukiwania produktów ubezpieczeniowych, które zapewnią ochronę od tego rodzaju szkód, które teraz już nie będą objęte ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych.
Waldemar Szubert
kancelaria Ryszewski Szubierajski
