Wśród Polaków coraz popularniejsze staje się zaopatrywanie w zdrową żywność, kupowaną bezpośrednio u rolnika. Chodzi tu nie tylko o kupno płodów rolnych, np. świeżych warzyw, ale także żywności wytworzonej, takiej jak sery czy wędliny. Rolnikom umożliwia to m.in. rolniczy handel detaliczny (RHD).
I tu pojawia się wątpliwość, czy ten rodzaj działalności jest objęty obowiązkowym ubezpieczeniem OC rolnika.
Co to jest RHD
RHD to jedna z form handlu detalicznego, dla której przyjęto odrębne uregulowania w zakresie nadzoru organów urzędowej kontroli żywności oraz wprowadzono określone preferencje podatkowe. W ramach takiego handlu możliwe jest m.in. przetwórstwo i zbywanie wytworzonej żywności konsumentom końcowym, a także od 1 stycznia 2019 r. na rzecz zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta finalnego, zlokalizowanych na ograniczonym obszarze.
Gospodarstwa rodzinne mogą rozpocząć działalność w ramach RHD po uprzedniej rejestracji (bez obowiązkowego zatwierdzenia) u powiatowego lekarza weterynarii (produkty pochodzenia zwierzęcego lub żywność zawierająca jednocześnie środki spożywcze pochodzenia niezwierzęcego i produkty pochodzenia zwierzęcego, tj. żywność złożona).
Żywność musi pochodzić w całości lub części z własnej uprawy, hodowli lub chowu, zaś sprzedaż odbywa się z zachowaniem limitów wskazanych w stosownym rozporządzeniu ministra rolnictwa oraz limitu przychodów z takiej sprzedaży do kwoty 40 tys. zł, o ile producent chce korzystać z preferencji podatkowych (limit ten ma zostać podniesiony do 100 tys. zł – trwają bowiem prace nad nowelizacją przepisów o RHD).
W przypadku zbywania żywności konsumentowi finalnemu przez podmiot prowadzący RHD istnieje nakaz oznakowania miejsca sprzedaży. Produkcja i zbywanie żywności w ramach RHD nie mogą być co do zasady dokonywane z udziałem pośrednika. Wyjątek stanowi tutaj możliwość udziału pośrednika w zbywaniu żywności pochodzącej z RHD podczas np. wystaw czy festynów organizowanych w celu promocji żywności.
Oczywiście, produkcja i zbywanie żywności nie może stanowić zagrożenia dla bezpieczeństwa żywności i wpływać niekorzystnie na zdrowie publiczne. Co ważne, ustawodawca w ustawie z 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców (p.p.) wskazał, że przepisów tej ustawy nie stosuje się do działalności rolników w zakresie sprzedaży, o której mowa w art. 20 ust. 1c ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, czyli do RHD właśnie.
RHD a działalność rolnicza
Produkcja oraz handel żywnością w ramach RHD związane są oczywiście z ryzykiem, a więc i odpowiedzialnością za ewentualne szkody (głównie na osobie). Czy jednak ubezpieczenie OC obejmie szkody wynikające z RHD?
Zgodnie z art. 50 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (u.u.o.), z ubezpieczenia OC rolnika przysługuje odszkodowanie, jeżeli rolnik, osoba pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym lub osoba pracująca w jego gospodarstwie rolnym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z posiadaniem przez rolnika tego gospodarstwa rolnego szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia.
W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że pojęcie „posiadania gospodarstwa rolnego” obejmuje nie tylko sam fakt posiadania, ale również czynności związane z prowadzoną działalnością rolniczą (wyrok SA w Krakowie z 25 stycznia 2018 r., I ACa 1147/17). Odpowiedzialność za szkody związane z posiadaniem gospodarstwa rolnego oznacza, że ubezpieczyciel nie będzie odpowiadał więc za szkody związane z inną sferą aktywności życiowej osoby ubezpieczonej niż działalność rolnicza (np. za szkody związane z prowadzeniem przez ubezpieczonego innej działalności niż działalność rolnicza) czy też ze sferą jego życia prywatnego (wyrok SA z Łodzi z 13 grudnia 2017 r., I ACa 1539/17).
Pojęcie „działalności rolniczej” nie zostało zdefiniowane w u.u.o. Definicję taką odnajdujemy m.in. w ustawie o podatku rolnym, zgodnie z którą za działalność rolniczą uważa się produkcję roślinną i zwierzęcą, w tym również produkcję materiału siewnego, szkółkarskiego, hodowlanego oraz reprodukcyjnego, produkcję warzywniczą, roślin ozdobnych, grzybów uprawnych, sadownictwa, hodowlę i produkcję materiału zarodowego zwierząt, ptactwa i owadów użytkowych, produkcję zwierzęcą typu przemysłowego fermowego oraz chów i hodowlę ryb.
Definicja ta nie obejmuje więc wytwarzania żywności i handlu nią. Jeżeli wykorzystamy ją przy wykładni pojęcia „działalności rolniczej”, RHD pozostanie poza zakresem odpowiedzialności ubezpieczenia OC rolnika.
W związku z powyższym pojawić się mogą wątpliwości, czy produkcja żywności i handel nią w ramach RHD są objęte zakresem obowiązkowego ubezpieczenia OC rolnika. Sądy w zróżnicowany sposób podchodzą bowiem do kwalifikowania poszczególnych przykładów działalności rolnika w kontekście jego ubezpieczenia OC.
Dla przykładu, szkoda wyrządzona w związku z wykorzystaniem konia wierzchowego hodowanego w gospodarstwie rolnym, odłączonego od tego gospodarstwa w celu realizacji upodobań hobbystycznych rolnika lub jego domownika, nie jest objęta odpowiedzialnością gwarancyjną ubezpieczyciela (wyrok SN z 12 kwietnia 2013 r., IV CSK 565/12).
Z drugiej strony, w wyroku SA w Białymstoku z 17 listopada 2016 r. (I ACa 504/16) przyjęto, że ogrzanie domu rolnika jako miejsca jego zamieszkania, wypoczynku, prowadzenia wymaganej dokumentacji agro- i zootechnicznej, podatkowej itp. (a więc służącej prawidłowemu zarządzaniu gospodarstwem rolnym) nie może być uznane tylko za sferę „prywatnej” działalności rolnika. Tym samym związane z nim czynności, w tym pozyskanie drewna na opał, są przejawem posiadania gospodarstwa rolnego.
Wreszcie, odpowiedzialność ubezpieczyciela obejmująca szkodę powstałą „w związku z posiadaniem gospodarstwa rolnego” nie zależy od wystąpienia zdarzenia powodującego szkodę (krzywdę) jedynie w przestrzennych granicach gospodarstwa rolnego objętego ubezpieczeniem OC (wyrok SN z 14 lipca 2017 r., II CSK 806/16).
Dodatkowo wskazać należy, że zgodnie z art. 53 pkt 3 u.u.o. zakład ubezpieczeń nie odpowiada za szkody w mieniu, spowodowane wadą towarów dostarczonych przez osobę objętą ubezpieczeniem albo wykonywaniem usług. Jeżeli jednak wskutek tych wad nastąpiła szkoda na osobie, zakład ubezpieczeń nie ponosi odpowiedzialności tylko wtedy, gdy osoba objęta ubezpieczeniem wiedziała o tych wadach. Ustawa wyłącza więc odpowiedzialność ubezpieczyciela OC (przy dostawie towarów przez rolnika) w całości za szkody w mieniu, zaś za szkody na osobie tylko do przypadku świadomego zbycia wadliwego towaru przez rolnika (ciężar udowodnienia świadomości istnienia wady spoczywa tu na ubezpieczycielu, co w praktyce napotyka na spore trudności). Teoretycznie handel żywnością w ramach RHD można by zakwalifikować jako „dostawę towaru”. Skutkowałoby to objęciem tej działalności zakresem obowiązkowego ubezpieczenia OC rolnika, pod warunkiem jednak uznania, że RHD jest związane z posiadaniem gospodarstwa rolnego.
Wreszcie, skoro przepisy p.p. wyłączają z zakresu swojego stosowania RHD (co de facto oznacza, że nie jest to działalność gospodarcza), a status rolnika jako przedsiębiorcy nie jest w polskim prawie i orzecznictwie jednoznaczny, może on nie pozyskać dobrowolnego ubezpieczenia OC zapewniającego ochronę w ramach RHP (o ile na rynku będą oferowane takie produkty).
RHD i ubezpieczenia – co dalej
Ostatecznie, najlepszym rozwiązaniem powyższych wątpliwości wydaje się ustawowe rozstrzygnięcie tego, czy obowiązkowe ubezpieczenie od OC rolnika obejmuje swym zakresem RHD, czy też nie. Sprzyjają temu prowadzone obecnie prace legislacyjne, których przedmiotem jest między innymi rolniczy handel detaliczny.
Z pewnością ustawowe potwierdzenie posiadania przez rolnika ochrony ubezpieczeniowej wpłynęłoby na popularność i szersze wykorzystywanie formuły RHD. Do tego potrzebna jest jednak dobra wola ustawodawcy.
dr hab. Damian Walczak, prof. UMK
Katedra Zarządzania Finansami UMK, prezes Stowarzyszenia Finansów i Rachunkowości na rzecz Zrównoważonego Rozwoju, autor ponad 100 publikacji naukowych z zakresu finansów, głównie ubezpieczeń
dr Michał P. Ziemiak
adiunkt w Katedrze Prawa Ubezpieczeniowego i Medycznego UMK, radca prawny, członek polskiego Oddziału Association Internationale de Droit des Assurances(AIDA)
