Termin „postępowanie likwidacyjne” jest pojęciem branżowym, pod którym kryją się jednak przepisy zarówno Kodeksu cywilnego (art. 817), ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (art. 29) czy ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (art. 14).
Powszechnie przyjmuje się, że celem postępowania likwidacyjnego jest przede wszystkim ustalenie odpowiedzialności, wysokości szkody i świadczenia zakładu ubezpieczeń. To właśnie w postępowaniu likwidacyjnym winno nastąpić więc ustalenie wysokości odszkodowania, a rolą sądu w ewentualnym procesie jest wyłącznie „kontrola” prawidłowości ustalenia rozmiaru szkody i wysokości odszkodowania. Warto więc przyjrzeć się orzecznictwu Sądu Najwyższego właśnie w kontekście postępowania likwidacyjnego.
Istota, cel i przebieg postępowania likwidacyjnego
Zdaniem SN (uchwała z 13 marca 2012 r., III CZP 75/11) wszczęcie postępowania likwidacyjnego wobec podmiotu ponoszącego odpowiedzialność gwarancyjną za sprawcę jest normalnym, najbardziej typowym i zwykle najbardziej racjonalnym działaniem osoby poszkodowanej w wypadku komunikacyjnym.
Postępowanie likwidacyjne stanowi wewnętrzne postępowanie ubezpieczyciela. Jego celem jest wyjaśnienie okoliczności niezbędnych do ustalenia odpowiedzialności tego zakładu lub innego podmiotu oraz określenia wysokości odszkodowania (zob. także wyrok Sądu Najwyższego z 18 października 2018 r., IV CSK 348/17, a także wyrok SN z 18 stycznia 2018 r., V CSK 142/17).
Postępowanie powoduje zawiadomienie o szkodzie, którego może dokonać poszkodowany lub uprawniony. Do obowiązków osoby występującej z roszczeniem należy przedstawienie zakładowi ubezpieczeń, UFG lub PBUK posiadanych dowodów dotyczących zdarzenia i szkody, tak aby możliwe było ustalenie okoliczności zdarzenia i rozmiaru szkód.
Zawiadamiając o powstaniu szkody, poszkodowany może także określić rozmiar swoich roszczeń, a wówczas ubezpieczyciel ma obowiązek poinformować go na piśmie w terminie przewidzianym na rozpatrzenie sprawy nie tylko o odmowie wypłaty odszkodowania, ale także o przyczynach nieuwzględnienia zgłoszonego roszczenia w całości, wskazując na okoliczności oraz podstawę prawną podjętej decyzji, jak również na powody, które doprowadziły do odmowy wiarygodności okolicznościom dowodowym podniesionym przez osobę zgłaszającą roszczenie.
Jednocześnie przyjmuje się, że postępowanie likwidacyjne z założenia nie jest postępowaniem spornym (tak w postanowieniu SN z 22 lipca 2005 r., III CZP 49/05).
Aktywna postawa ubezpieczyciela
Jak wynika z brzmienia art. 817 § 2 k.c., wyjaśniając okoliczności konieczne do ustalenia swojej odpowiedzialności, zakład ubezpieczeń ma obowiązek dołożenia należytej staranności – po otrzymaniu zawiadomienia o wypadku zobowiązany jest do ustalenia przesłanek swojej odpowiedzialności oraz do zbadania okoliczności dotyczących wysokości szkody. Tego obowiązku, należącego do istoty działalności ubezpieczeniowej, ubezpieczyciel nie może przerzucić na inne podmioty.
W szczególności nie może on biernie oczekiwać na wynik postępowania karnego dotyczącego zdarzenia wywołującego odpowiedzialność ubezpieczeniową, a jeżeli tak postąpi, to narazi się na odpowiedzialność wobec wierzyciela za zwłokę w wykonaniu zobowiązania.
Działalność ubezpieczeniowa ma charakter profesjonalny, dlatego należy przyjąć, że zakład ubezpieczeń jest w stanie sprawnie przeprowadzić postępowanie likwidacyjne we własnym zakresie, korzystając z wyspecjalizowanej kadry oraz – w razie potrzeby – z pomocy rzeczoznawców. W warunkach istnienia rynku ubezpieczeniowego oraz wolnej konkurencji przyjęcie innego stanowiska (modelu likwidacji szkody) byłoby powrotem do minionego systemu gospodarczego, w którym państwowi monopoliści mieli uprzywilejowany status.
Z tych względów należy uznać, że przepis art. 817 § 2 k.c. nie upoważnia ubezpieczyciela do zaniechania prowadzenia postępowania likwidacyjnego, nawet gdy toczy się postępowanie, w którym badane są okoliczności wypadku (tak SN w wyroku z 10 stycznia 2000 r., III CKN 1105/98). Wręcz przeciwnie – art. 817 k.c. nakłada na zakład ubezpieczeń obowiązek aktywnego, samodzielnego wyjaśnienia okoliczności wypadku i wysokości szkody.
Decyzja o wypłacie świadczenia lub odmowie wypłaty
Oświadczenie zakładu ubezpieczeń kończące postępowanie likwidacyjne potocznie nazywane jest „decyzją” o wpłacie lub odmowie wypłaty świadczenia. Rzeczywiście, decyzja taka jest oświadczeniem woli w rozumieniu art. 60 k.c. i uznaniem właściwym długu, które przesądza zasadę odpowiedzialności i zaakceptowaną przez zakład ubezpieczeń wysokość świadczenia (zob. wyrok SN z 23 lipca 2014 r., V CSK 512/13).
Ma to ten skutek, że w razie zaistnienia sporu o inne lub dalsze roszczenia w związku z zaistnieniem zdarzenia objętego ochroną wierzyciel co do elementów uznanych nie musi już udowadniać podstaw odpowiedzialności ubezpieczyciela (por. wyrok SN z 12 lutego 2016 r., II CSK 251/15).
Dopóki jednak postępowanie likwidacyjne nie skończy się definitywnie, to oświadczenie ubezpieczyciela nie nosi waloru oświadczenia kończącego to postępowanie, a zatem wywołującego skutek prawny w postaci rozpoczęcia na nowo biegu przedawnienia z mocy art. 819 § 4 zd. drugie k.c. Treść takiego oświadczenia woli musi więc spełniać wymagania przewidziane w art. 29 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (zob. wyrok SN z 19 grudnia 2019 r., IV CSK 472/18 oraz wyrok z 16 listopada 2017 r., V CSK 31/17).
Podsumowanie
Celem postępowania likwidacyjnego jest wyjaśnienie okoliczności niezbędnych do ustalenia odpowiedzialności zakładu i wysokości należnych świadczeń.
Rola ubezpieczyciela powinna być aktywna.
Ubezpieczyciel musi prowadzić postępowanie z należytą starannością.
dr Michał P. Ziemiak
adiunkt w Katedrze Prawa Ubezpieczeniowego i Medycznego UMK, radca prawny, członek polskiego Oddziału Association Internationale de Droit des Assurances (AIDA)
