Art. 362 Kodeksu cywilnego stanowi, że jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza zmniejszeniu stopnia winy obu stron.
Powyższy przepis określa zasady ustalania wysokości odszkodowania w sytuacji, w której poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody – wówczas odszkodowanie ulega odpowiedniemu zmniejszeniu.
Ma to miejsce wówczas, gdy szkoda jest wynikiem zachowania co najmniej dwóch podmiotów – sprawcy i poszkodowanego. W sytuacji bowiem, w której to poszkodowany jest wyłącznym sprawcą, art. 362 Kodeksu cywilnego nie będzie miał zastosowania.
Zgodnie z ugruntowanym w tym zakresie stanowiskiem doktryny i judykatury przepis art. 362 k.c. odnosi się zarówno do odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej, jak również do każdego uszczerbku, z którym wiąże się obowiązek jego naprawienia, a więc dotyczy to zarówno uszczerbku majątkowego (szkody), jak i niemajątkowego (krzywdy).
Podkreślenia jednak wymaga, iż przepisu tego nie stosuje się w przypadku odszkodowania przysługującego ubezpieczającemu z tytułu umowy ubezpieczenia, np. z tytułu umowy ubezpieczenia autocasco (wyrok Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej z 20 maja 2004 r., sygn. II CK 341/03).
Adekwatny związek przyczynowy
Największe wątpliwości wzbudza pojęcie „przyczynienie się poszkodowanego” do powstania lub zwiększenia szkody. Przez jakiś czas w tej sprawie nie było jednolitego stanowiska – część doktryny uważała, że obniżenie wysokości odszkodowania jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy działanie poszkodowanego jest zawinione. Można było również spotkać się z poglądem, że „przyczynieniem się” jest tylko takie zachowanie poszkodowanego, które można obiektywnie ocenić jako rażące i naganne.
Obecnie za dominujący należy ocenić pogląd, zgodnie z którym za przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia wysokości szkody należy uznać działanie, które pozostaje w normalnym, adekwatnym związku przyczynowym ze szkodą, której sprawcą jest inna osoba. Musi więc zaistnieć taki związek pomiędzy działaniem (lub zaniechaniem) poszkodowanego a szkodą, że bez działania poszkodowanego do powstania szkody albo w ogóle by nie doszło, albo też wystąpiłaby ona w dużo mniejszym rozmiarze.
Ponadto wymaga się, aby działanie to było zawinione w przypadku odpowiedzialności na zasadzie winy albo obiektywnie nieprawidłowe – przy odpowiedzialności ukształtowanej na zasadzie ryzyka (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 26 listopada 2020 r., sygn. akt. I ACa 5/20).
Miarkowanie wysokości odszkodowania
Jak wskazuje się w orzecznictwie, już samo stwierdzenie normalnego związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem poszkodowanego a powstaniem szkody lub jej wysokością stanowi uzasadnienie dla badania przez sąd zmniejszenia wysokości odszkodowania.
Podkreślić jednak należy, że zgodnie z dyspozycją art. 362 Kodeksu cywilnego, przy ustalaniu zakresu zmniejszenia odszkodowania sąd winien wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, co daje większą swobodę w ustalaniu wysokości należnego odszkodowania, jak również umożliwia wzięcie pod uwagę okoliczności, takich jak stopień winy, ciężar naruszenia czy nawet motywy postępowania.
Ponadto sąd może dokonać porównania stopnia winy sprawcy i poszkodowanego oraz ocenić, w jakim stopniu działanie poszkodowanego wpłynęło na zwiększenie rozmiarów szkody.
Przyczynienie się osób trzecich
Warto zwrócić uwagę, że art. 362 Kodeksu cywilnego ma zastosowanie również w sytuacji, w której do powstania szkody przyczyniło się działanie osób, za które odpowiada poszkodowany na podstawie przepisów o odpowiedzialności za cudze czyny. Zmniejszenie wysokości odszkodowania będzie mieć więc miejsce również wtedy, gdy do szkody, która dotknęła np. małoletnie dziecko, przyczynili się jego rodzice.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 27 kwietnia 2021 r., sygn. akt I ACa 42/20, nieprawidłowe zachowanie i brak należytego nadzoru po stronie opiekunów poszkodowanego są to przyczyny, które skutkują powstaniem szkody i leżą po tej samej stronie.
Przepis względnie wiążący
Przy zawieraniu umowy ubezpieczenia warto pamiętać, że przepis art. 362 Kodeksu cywilnego ma charakter dyspozytywny, a więc względnie obowiązujący, co oznacza, że strony mogą w umowie określić konsekwencje przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody w sposób odmienny, niż wynika to z powszechnie obowiązujących przepisów.
Magdalena Łopatko
Woźnicki Węgliński Łopatko Restrukturyzacje sp. z o.o.
