W styczniowym artykule stanowiącym wstęp do szczegółowej analizy ubezpieczenia D&O omówiliśmy aspekty ogólne związane m.in. z dookreśleniem adresatów oferty oraz zakresem czasowym i terytorialnym ochrony. Dzisiaj spojrzymy na obszar odpowiedzialności osób ubezpieczonych, zatem pod lupę weźmiemy klauzule podstawowe i rozszerzenia ochrony odnoszące się do członków kierownictwa.
Podstawowy zakres ubezpieczenia D&O, stanowiący obligatoryjny charakter oferty zawiera zobowiązanie ubezpieczyciela do pokrycia szkody, do której zapłaty zobowiązana jest osoba ubezpieczona w wyniku roszczeń wniesionych przeciwko takiej osobie, chyba że szkoda ta została już pokryta przez sam podmiot (spółkę). W tym przypadku zobowiązanie ubezpieczyciela dotyczy zwrotu wszelkich kwot, jakie podmiot (spółka) wypłacił lub jest zobowiązany wypłacić w celu pokrycia szkody osoby ubezpieczonej.
Mówiąc prościej, w swojej podstawowej formie umowa ubezpieczenia D&O zawiera gwarancję ubezpieczyciela zapłaty wartości szkody, którą członek kierownictwa (np. prezes zarządu, członek rady nadzorczej, dyrektor finansowy) wyrządził przez wadliwe działanie lub zaniechanie, a do której zapłaty jest on zobowiązany na podstawie roszczenia skierowanego bezpośrednio przeciwko niemu. Jeżeli szkoda taka została już zapłacona bezpośrednio przez spółkę, w której pracuje członek kierownictwa, lub jest ona zobligowana do jej zapłacenia, ubezpieczyciel zwróci spółce wszelkie koszty i kwoty zapłacone w związku z tą szkodą.
Definicje regulujące odpowiedzialność menedżerską
Zatrzymajmy się chwilę na tym punkcie, gdyż naturalną rzeczą jest przeanalizowanie definicji roszczenia oraz nieprawidłowego działania (zamiennie czynu bezprawnego) jako ważnych kryteriów kształtujących odpowiedzialność z polisy D&O. Niestety konstrukcja warunków ubezpieczenia stosowana przez ubezpieczycieli jest często różna, np. u jednego ubezpieczyciela w ramach danej definicji zawarty jest szeroki katalog pojęć, a u innego pojęcia te prezentowane są jako osobne definicje czy klauzule. Z tego powodu porównanie warunków 1:1 jest trudne, a czasami wręcz niemożliwe, dlatego pozwolę sobie na wskazanie najważniejszych rzeczy wpływających na zakres polis D&O.
Co do zasady roszczenie oznacza ustne lub pisemne zawiadomienie lub inne pismo procesowe (w tym zawiadomienie o wszczęciu postępowania cywilnego, karnego, administracyjnego, regulacyjnego, arbitrażowego lub w sprawie o wykroczenie) skierowane przeciwko osobie ubezpieczonej, w związku z jej nieprawidłowym działaniem, w ramach którego żąda się spełnienia świadczenia pieniężnego lub innego rodzaju świadczenia.
Za roszczenie uważa się również dochodzenie rozumiane jako zawiadomienie o wszczęciu oficjalnego dochodzenia, postępowania przygotowawczego lub wyjaśniającego, przesłuchania publicznego, powołania komisji (np. śledczej) lub postawienie osoby ubezpieczonej w stan oskarżenia przez sąd, właściwy organ, urząd administracji państwowej, a także samorząd zawodowy, np. sąd działający przy danej izbie samorządu zawodowego.
Za nieprawidłowe działania / czyn bezprawny uznaje się popełniony lub rzekomo popełniony błąd lub zaniechanie, w tym fałszywe oświadczenie, oświadczenie wprowadzające w błąd, pominięcie, zlekceważenie, zniesławienie, oszczerstwo, naruszenie zobowiązań, naruszenie obowiązków, nadużycie zaufania lub przekroczenie pełnomocnictwa przez członka kierownictwa w związku z pełnieniem przez niego obowiązków związanych z funkcją.
Dodatkowo, osobną rangę nadaje się nieprawidłowym działaniom osób ubezpieczonych, skutkującym roszczeniami z tytułu naruszenia praw pracowniczych (odmiennie czyn bezprawny pracodawcy). W tym przypadku mowa o popełnionych lub rzekomo popełnionych czynach związanych m.in. z bezprawnym zakończeniem stosunku pracy lub odmową zatrudnienia, bezprawną degradacją, odmową awansu lub pozbawieniem możliwości rozwoju zawodowego, dyskryminacją, prześladowaniem, bezpodstawnym ukaraniem bądź krzywdzącą oceną pracownika oraz podejmowaniem przeciw niemu działań odwetowych, zniesławienia, oszczerstwa, upokorzenia, mobbingu, molestowania, naruszenia prywatności lub publikowania wprowadzających w błąd ogłoszeń o pracę.
W obszarze odpowiedzialności osób ubezpieczonych widać odmienne podejście ubezpieczycieli w zakresie roszczeń z tytułu obrotu papierami wartościowymi, gdzie standardowo ochrona z tego tytułu udzielana jest wyłącznie spółce z pominięciem samych członków kierownictwa.
Niezwykle rzadko zdarza się, aby osoby ubezpieczone mogły z niej korzystać w przypadku roszczeń skierowanych przeciwko nim. Przykładem szerszego spojrzenia na odpowiedzialność w tym zakresie jest ubezpieczenie D&O w Lloyd’s obejmujące pisemne żądanie zapłaty odszkodowania lub innej prawnej rekompensaty, postępowanie cywilne lub obronę przed postępowaniem, skierowane przeciwko członkowi kierownictwa przez posiadacza papierów wartościowych (akcji lub obligacji), w tym również postępowanie administracyjne lub regulacyjne wszczęte na podstawie wezwania do zapłaty grzywny lub kary przez właściwy organ administracji państwowej.
Jaką ochronę otrzymują menedżerowie w ramach klauzul podstawowych
W przypadku ubezpieczenia Lloyd’s częścią obligatoryjną D&O są tzw. klauzule menedżerskie A i B. Klauzula A uruchamiana jest w sytuacji, gdy roszczenie jest zgłoszone bezpośrednio do członka kierownictwa, zaś klauzula B dotyczy sytuacji, gdy za członka kierownictwa odszkodowanie zostało zapłacone przez podmiot (spółkę), który następnie występuje do polisy D&O o zwrot zapłaconych kwot.
Ochrona udzielana na ich podstawie obejmuje roszczenia skierowane bezpośrednio przeciwko członkom kierownictwa, z tytułu szkód spowodowanych błędami popełnionymi przy zarządzaniu lub w nadzorze. Szkoda może zostać wyrządzona w majątku podmiotu, którym członek kierownictwa zarządza, jak również osobom trzecim, np. kontrahentom, wierzycielom, pracownikom itp. W ramach ochrony pokrywane są:
Koszty obrony rozumiane jako:
- sądowe lub pozasądowe koszty, opłaty i wydatki (w tym koszty opinii lub porad prawnych, podatkowych, eksperckich, arbitrażu, mediacji, a także udziału świadków w postępowaniu sądowym)
- składkę (premię) zapłaconą za instrumenty finansowe służące wniesieniu odwołania, apelacji lub kasacji od obciążenia odpowiedzialnością cywilną
- koszty korzystania z usług prawnika posiadającego uprawnienia do wykonywania tego zawodu w kraju członka kierownictwa w celu interpretacji i zastosowania porady prawnej otrzymanej od prawnika z innej jurysdykcji.
Odszkodowanie, czyli kwota wyrażona w pieniądzu, jaką członek kierownictwa zobowiązany jest zapłacić w związku z wniesionym przeciwko niemu roszczeniem wskutek popełnienia przez niego czynu bezprawnego.
Jakie możliwe obszary odpowiedzialności menedżera chroni polisa D&O
Członkowie kierownictwa ponoszą odpowiedzialność cywilną na podstawie licznych przepisów ogólnych jak i szczególnych. Nierzadko zawarte są one w ustawach regulujących funkcjonowanie organizacji w konkretnej gałęzi gospodarki, np. podmioty lecznicze – ustawa o działalności leczniczej i ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, fundacje – ustawa o fundacjach, spółdzielnie mieszkaniowe – ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych itd.
Menedżerowie odpowiadają nie tylko za konsekwencje własnego działania i zaniechania przy zarządzaniu i nadzorze w danym podmiocie, ale również mogą (określony krąg osób) ponosić odpowiedzialność za zobowiązania samej organizacji w sytuacji, kiedy staje się ona niewypłacalna, a egzekucja z majątku podmiotu jest bezskuteczna.
Do najważniejszych aktów prawnych regulujących odpowiedzialność menedżerską należą:
- Kodeks cywilny – odpowiedzialność na zasadach ogólnych
- Kodeks spółek handlowych – m.in. odpowiedzialność członków zarządu i rady nadzorczej
- Prawo upadłościowe – odpowiedzialność za zobowiązania podmiotu
- Ordynacja podatkowa – odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe podmiotu
Przykładowe obszary odpowiedzialności:
- Odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe w przypadku niewypłacalności podmiotu (spółki) lub za naruszenie przepisów podatkowych, np. obowiązek zapłaty odsetek (wina członka kierownictwa). Podstawa prawna: Ordynacja podatkowa
- Odpowiedzialność za naruszenie zasad rachunkowości, np. błędy w księgach handlowych, dokumentacji finansowej. Podstawa prawna: Ustawa o rachunkowości
- Odpowiedzialność za zobowiązania kontraktowe, np. naruszenie warunków umowy z kontrahentem, zobowiązanie wobec wierzycieli. Podstawa prawna: Kodeks spółek handlowych, Kodeks cywilny, ustawa Prawo upadłościowe
- Odpowiedzialność za naruszenie praw osób trzecich, np. praw pracowniczych. Podstawa prawna: Kodeks pracy, Kodeks cywilny
- Odpowiedzialność wobec spółki bądź udziałowców/akcjonariuszy spółki, np. zawarcie niekorzystnej umowy, przekroczenie pełnomocnictwa. Podstawa prawna: Kodeks spółek handlowych, Kodeks cywilny.
Czemu służy katalog dodatkowych rozszerzeń odpowiedzialności
Standardem polis D&O jest obligatoryjna część ochrony ubezpieczeniowej gwarantująca dodatkowy podlimit odpowiedzialności na zdarzenia/sytuacje określone szczegółowo w warunkach ubezpieczenia. W przypadku ubezpieczenia Lloyd’s wyróżniamy:
Kierownictwo spółki zewnętrznej. Rozszerzenie dotyczące kierownictwa spółki zewnętrznej obejmuje sytuację, gdy ubezpieczająca spółka deleguje do podmiotów spoza własnej grupy kapitałowej swoich menedżerów, aby pełnili w „zewnętrznych spółkach” funkcje kierownicze. Przykładowo taka sytuacja ma miejsce, gdy ubezpieczającym jest bank, który finansuje przedsięwzięcia obcych podmiotów. Wówczas, aby mieć bliższą kontrolę nad działalnością finansowanego podmiotu, do jego władz delegowani są menedżerowie wskazani przez bank.
Koszty obrony w związku z zanieczyszczeniem. Przedmiotowe rozszerzenie dotyczy ochrony ubezpieczeniowej udzielanej w zakresie pokrywania kosztów obrony w postępowaniach karnych lub administracyjnych w związku z zanieczyszczeniem środowiska będącym następstwem błędów popełnionych przy zarządzaniu.
Dodatkowy okres zgłaszania roszczeń dla byłych i obecnych członków kierownictwa. Punkt ten był szczegółowo wyjaśniony we wcześniejszym artykule.
Koszty dochodzenia oraz koszty obrony w sprawach dotyczących szkód w mieniu i na osobie. Przedmiotowe rozszerzenia zakresu ochrony ubezpieczeniowej pełnią funkcję tzw. ubezpieczenia dodatkowych kosztów ochrony prawnej menedżerów. Dotyczą sytuacji, gdy w związku z pełnionymi funkcjami zarządczymi dojdzie do zgłoszenia wobec nich zarzutów np. karno-skarbowych lub karnych albo wszczęte zostanie inne postępowanie administracyjnoprawne bądź skierowane bezpośrednio wobec nich roszczenie związane ze szkodami na mieniu lub na osobie.
W ramach podlimitu związanego z dochodzeniem mogą zostać pokryte koszty, opłaty i wydatki w ramach przygotowań do lub uczestnictwa w dochodzeniu (w tym koszty opinii lub porad prawnych, podatkowych, eksperckich, a także udziału świadków w dochodzeniu) oraz składkę (premię) zapłaconą za instrumenty finansowe służące złożeniu poręczenia majątkowego (kaucji).
Koszty obrony dobrego imienia członka kierownictwa lub podmiotu. Na podstawie tego rozszerzenia ochrona dotyczy kosztów akcji PR (public relations) mających na celu obronę dobrego imienia – zagrożonego wskutek informacji medialnych, które pojawiły się w związku ze zgłoszeniem roszczenia. Wart podkreślenia jest fakt, iż rozszerzenie to dotyczy nie tylko samych członków kierownictwa, ale także podmiotu.
Ochrona aktywów i wydatki niezbędne do pozostania na wolności. Jest to rozszerzenie dotyczące kosztów i wydatków służących pomocy członkowi kierownictwa zagrożonego karą ograniczenia wolności, aresztu, zatrzymania, odebrania jego aktywów (np. nieruchomości), deportacji lub jego ekstradycji. Ochrona dotyczy tutaj wydatków mających na celu uchylenie lub zaskarżenie niekorzystnych postanowień wydanych przez sąd, a także koszty pozyskania kaucji mającej na celu umożliwienie pozostawania przez członka kierownictwa na wolności.
W ramach tego rozszerzenia pokryte zostaną również koszty obrony oraz wydatki członka kierownictwa obejmujące koszty wysyłki leków, koszty zamieszkania i utrzymania, koszty powiadomienia osób bliskich oraz koszty wynikające z konieczności zaangażowania władz, np. ambasad i konsulatów.
Grzywny i kary cywilne i administracyjne. Ochrona w przedmiotowym zakresie dotyczy kar i grzywien nakładanych bezpośrednio na członka kierownictwa. Ochrona ubezpieczeniowa może dotyczyć jedynie sytuacji, gdy kary nakładane są w trybie cywilnym lub administracyjnym. Nie jest możliwe obejmowanie ochroną ubezpieczeniową kar nakładanych przez sąd w postępowaniu karnym. Byłoby to sprzeczne z systemem prawnym, co potwierdza orzecznictwo Sądu Najwyższego.
Zaliczki na poczet kosztów obrony i dochodzenia. Przedmiotowe postanowienie przewiduje możliwość żądania wypłaty zaliczkowo kosztów obrony i dochodzenia jeszcze przed ostatecznym rozliczeniem roszczenia.
Koszty awaryjne. Przedmiotowe postanowienie dotyczy sytuacji, gdy istnieje konieczność poniesienia określonych ubezpieczonych kosztów lub wydatków, jeszcze zanim zgodę na ich poniesienie wyrazi ubezpieczyciel, w sytuacji gdy jej uzyskanie uprzednio było niemożliwe.
Nadwyżkowe koszty obrony dla członków kierownictwa. Jest to dodatkowy limit dedykowany wyłącznie kosztom obrony członków kierownictwa. Może on zostać wykorzystany w sytuacji, gdy limit podstawowy zostanie wyczerpany z uwagi na podniesione i wypłacone dotychczas roszczenia.
Dodatkowy limit dla członków organów nadzorczych podmiotu. Jest to dodatkowy limit przeznaczony wyłącznie dla członków organów nadzorczych, np. rady nadzorczej, komisji rewizyjnej itp. Może on zostać wykorzystany w sytuacji, gdy limit podstawowy zostanie wyczerpany z uwagi na podniesione i wypłacone dotychczas roszczenia.
Koszty wsparcia psychologicznego. Jest to dodatkowy limit przeznaczony na pokrycie kosztów wsparcia psychologicznego dla członków kierownictwa, w związku ze zgłoszonym do nich roszczeniem.
Koszty stawiennictwa. Jest to dodatkowe pokrycie obejmujące refundację członkom kierownictwa kosztów podróży i zakwaterowania – do zastrzeżonych podlimitów – poniesionych w związku z koniecznością stawiennictwa w oficjalnych przesłuchaniach lub postępowaniach sądowych związanych z roszczeniami lub dochodzeniami związanymi z pełnionymi przez nich funkcjami zarządczymi.
Koszty zdarzenia kryzysowego. Jest to rozszerzenie obejmujące koszty powołanego tzw. crisis managera, w sytuacji gdy w zarządzanym podmiocie dojdzie do tzw. zdarzenia kryzysowego wynikającego m.in. z:
- nagłej śmierci lub niepełnosprawności członka zarządu lub rady nadzorczej
- zarzutów karnych dotyczących prania brudnych pieniędzy, finansowania terroryzmu, naruszenia sankcji, embarga handlowego lub wpływu na politykę
- utraty praw własności intelektualnej w odniesieniu do patentów, znaków towarowych lub praw autorskich
- groźba, usiłowanie lub faktyczne uzyskanie nieautoryzowanego dostępu do zasobów cyfrowych (w tym atak cybernetyczny oraz naruszenie poufności danych)
Podsumowanie
Jak widać powyżej, zakres ochrony dla członków kierownictwa w ramach polisy D&O jest bardzo szeroki i dotyczy większości ryzyk, na jakie narażony jest menedżer, pełniąc swoją funkcję lub wykonując obowiązki w danym podmiocie, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia ze spółką kapitałową, fundacją czy spółdzielnią i bez względu na formę jego zatrudnienia.
Ochrona obejmuje nie tylko roszczenia kierowane z zewnątrz (np. przez organy administracji publicznej, jak US, ZUS czy PIP), ale również z wewnątrz (np. pracownicy lub udziałowcy/akcjonariusze spółki). Dzięki takiej konstrukcji polisa gwarantuje pokrycie kosztów obrony i odszkodowania bez względu na to, czy mówimy o zarządzie właścicielskim czy najemnym, czy też może o innych osobach (niezasiadających w organach reprezentacyjnych) realizujących obowiązki na kluczowych stanowiskach w danym podmiocie.
Tomasz Domalewski
dyrektor sprzedaży Leadenhall Polska SA
