Zgodnie z art. 446 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł. Przepis ten ma istotne znaczenie dla tzw. osób pośrednio poszkodowanych szkodą wyrządzoną bezpośrednio innemu podmiotowi.
Chodzi tu więc o osoby, które poniosły określone wydatki właśnie w związku z czyjąś śmiercią, a więc przede wszystkim o zwrot wydatków poczynionych na pogrzeb. Roszczenia z art. 446 § 1 k.c. kierowane mogą być oczywiście zarówno do sprawcy, jak i jego ubezpieczyciela OC. Stąd warto przybliżyć praktykę wymiaru sprawiedliwości w tym właśnie zakresie.
Zasiłek pogrzebowy a roszczenie z art. 446 § 1 k.c.
Osobom, które poniosły wydatki na poczet kosztów pogrzebu, poza roszczeniami z interesującego nas przepisu, przysługuje jeszcze tzw. zasiłek pogrzebowy. Jest on wypłacany przez ZUS i KRUS, odpowiednio na podstawie art. 77 (i nast.) ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz art. 35 (i nast.) ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Poza członkami rodziny zasiłek może zostać wypłacony także pracodawcy, domowi pomocy społecznej, gminie, powiatowi, osobie prawnej kościoła lub związku wyznaniowego, jeżeli pokryły koszty pogrzebu. Zasiłek pogrzebowy przysługuje członkowi rodziny w kwocie 4 tys. zł, niezależnie od kwoty poniesionych kosztów pogrzebu, a innym podmiotom – w wysokości poniesionych kosztów, ale nie więcej niż 4 tys. zł. W razie poniesienia kosztów pogrzebu przez więcej niż jedną osobę lub podmiot zasiłek pogrzebowy ulega proporcjonalnemu podziałowi.
Jak widać, wartość zasiłku pogrzebowego jest stosunkowo niska, zważywszy na koszty pogrzebu, które według wyliczeń Polskiej Izby Branży Pogrzebowej sięgnęły w 2022 r. już ok. 8 tys. zł. Już chociażby z tych względów roszczenia z art. 446 § 1 k.c. są tak istotne, gdyż pozwalają na uzupełnienie brakujących środków na pokrycie kosztów pogrzebu.
Co istotne, zasiłek pogrzebowy przewidziany w w/w przepisach nie podlega uwzględnieniu przy ustalaniu odszkodowania dochodzonego na podstawie art. 446 § 1 k.c. (zob. uchwałę SN z 15 maja 2009 r., III CZP 140/08 czy wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 10 września 2015 r., I ACa 2065/14). Sąd Najwyższy słusznie bowiem zauważył, że de lege lata nie ma podstaw do konstruowania roszczenia regresowego ZUS (i analogicznie KRUS) z tytułu wypłaty zasiłku pogrzebowego, co uzasadniałoby zastosowanie kompensacji odszkodowania przewidzianego w art. 446 § 1 k.c. i zasiłku pogrzebowego.
Odnośnie do środków pozyskanych z innych źródeł, to np. pokrycie kosztów pogrzebu tragicznie zmarłego dziecka ze środków uzyskanych od sąsiadów, którzy na ten cel urządzili zbiórkę pieniędzy, nie pozbawia rodziców interesujących nas roszczeń – zob. orzeczenie SN z 30 maja 1958 r. (3 CR 1198/57).
Kto może wystąpić z roszczeniem?
Przepis art. 446 § 1 k.c. stanowi, iż zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł. Legitymacja czynna przysługuje więc niezależnie od tego, czy osoba występująca z roszczeniem jest spadkobiercą poszkodowanego, bowiem roszczenie z art. 446 § 1 k.c. jest samodzielne (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 28 listopada 1996 r., III APr 34/96).
W przypadku osób uprawnionych także do zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej sumy wypłacane jednorazowo na pokrycie niezbędnych kosztów związanych z pogrzebem nie podlegają uwzględnieniu przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia (zob. wyrok SN z 8 września 1966 r., II PR 348/66).
Należy jednak pamiętać, że wydatki na pogrzeb muszą zostać już faktycznie poniesione przez osobę występującą z roszczeniem (zob. m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 29 sierpnia 1995 r., I ACr 440/95 czy w/w wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach).
Zakres pokrywanych wydatków
Omawiany przepis posługuje się ogólnym pojęciem „kosztów pogrzebu”, nie precyzując jednak, o jakie dokładnie koszty chodzi. Sąd Najwyższy w wyroku z 6 stycznia 1982 r. (II CR 556/81) przyjął dość szeroką interpretację tego pojęcia.
Otóż zdaniem SN, obowiązek zwrotu kosztów pogrzebu na podstawie art. 446 § 1 k.c. obejmuje zwrot kosztów bezpośrednio z pogrzebem związanych (jak przewóz zwłok, nabycie trumny, zakup miejsca na cmentarzu i in.), jak również zwrot wydatków odpowiadających zwyczajom danego środowiska. Do tych wydatków zalicza się koszt postawienia nagrobka (w granicach kosztów przeciętnych, jeżeli nawet koszty rzeczywiste były znaczne, np. z uwagi na materiał lub wystrój nagrobka, wyższe), wydatki na wieńce i kwiaty, koszty zakupu odzieży żałobnej i inne.
Do tych wydatków należy zaliczyć także wydatki na poczęstunek biorących udział w pogrzebie osób, przy uwzględnieniu okoliczności konkretnego przypadku, skoro jest to zwyczaj w zasadzie powszechnie przyjęty, zwłaszcza jeżeli jest w danym środowisku stosowany, i dotyczy przede wszystkim krewnych zmarłego, jak również innych osób bliżej z denatem związanych, np. najbliższych współpracowników itp. Koszt takiego poczęstunku, utrzymany w rozsądnych stosownie do okoliczności granicach (nie mającego charakteru tzw. stypy pogrzebowej), podlega zwrotowi na równi z innymi kosztami pogrzebu zgodnie z art. 446 § 1 k.c. (zob. też w nowszym orzecznictwie wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 26 maja 2021 r., III APa 5/21). Do kosztów tych można zaliczyć umiarkowany wydatek poniesiony na zakup niezbędnej odzieży żałobnej (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 9 lipca 2008 r., VI ACa 64/08).
Granice omawianego obowiązku – zgodnie z utrwaloną już linią orzeczniczą SN – nie są jednak nieograniczone. Wyznaczają je bowiem zwyczaje przyjęte w danym środowisku (zob. wyroki SN z 9 marca 2007 r., V CSK 459/06, z 8 sierpnia 1973 r. czy z 24 listopada 1972 r., I CR 509/72). Pojęcie „zwyczaje przyjęte w danym środowisku” należy rozumieć jako zwykle ponoszone wśród określonego kręgu podmiotów koszty związane z pochowaniem zmarłego (nabycie trumny, przewóz zwłok, koszty samej ceremonii pogrzebowej, kwiaty i wieńce, stypa, a później także wystawienie nagrobka).
Ustalając zwyczaje panujące w danym środowisku, należy kierować się kryteriami obiektywnymi, oczywiście odniesionymi do pewnego kręgu podmiotów. Nie można utożsamiać określenia „zwyczaje przyjęte w danym środowisku” z kosztami poniesionymi przez konkretną osobę w konkretnym przypadku.
Odnośnie do kwestii samego nagrobka przyjmuje się, że wydatki na postawienie i urządzenie nagrobka (pomnika) wchodzą w skład kosztów pogrzebu niezależnie od rodzaju nagrobka i czasu jego postawienia. Odszkodowanie obejmuje zwrot pełnych poniesionych na ten cel kosztów, chyba że sąd dojdzie do przekonania na podstawie okoliczności sprawy, że koszty te są rażąco wygórowane w zestawieniu z normalnymi wydatkami przyjętymi w podobnych przypadkach (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 16 marca 2017 r., I ACa 773/16).
Podsumowanie
Omówione orzecznictwo SN jak i sądów powszechnych pozwala na wyciągnięcie wniosków wobec art. 446 § 1 k.c. przedstawionych w tabeli.
| Artykuł 446 § 1 k.c. w praktyce | |
| 1 | Zasiłek pogrzebowy z ZUS/KRUS nie podlega zaliczeniu na poczet odszkodowania z art. 446 § 1 k.c. |
| 2 | Roszczenie z art. 446 § 1 k.c. jest samodzielne, a uprawniony nie musi być spadkobiercą zmarłego. |
| 3 | Obowiązek zwrotu kosztów pogrzebu na podstawie art. 446 § 1 k.c. obejmuje zwrot kosztów bezpośrednio z pogrzebem związanych, jak również zwrot wydatków, odpowiadających zwyczajom danego środowiska. |
| 4 | Granice kompensacji wyznaczają zwyczaje przyjęte w danym środowisku, przez co należy rozumieć jako zwykle ponoszone wśród określonego kręgu podmiotów koszty związane z pochowaniem zmarłego. |
dr Michał P. Ziemiak
adiunkt w Katedrze Prawa Ubezpieczeniowego i Medycznego UMK, radca prawny, członek polskiego Oddziału Association Internationale de Droit des Assurances (AIDA)
