Podczas X kongresu PIU pojawił się temat pustych pudełek, czyli nieważnych umów ubezpieczenia. Była o nich mowa w kontekście dynamiki zmian regulacji sektorowych oraz w ramach dyskusji o poszczególnych produktach czy kanałach dystrybucji.
Nieważność została przedstawiona jako problem systemowy, ale może mieć też charakter indywidualny. Pytanie więc, kiedy ubezpieczenie jest nieważne.
Podstawową przyczyną nieważności jest przypadek z art. 806 k.c., czyli niemożliwość zajścia przewidzianego w umowie wypadku bądź zdarzenia losowego. Ubezpieczenie jest nieważne, jeżeli dane zdarzenie losowe obiektywnie nie może zaistnieć.
Jeżeli już w chwili zawierania umowy ubezpieczeniowej zajście wypadku ubezpieczeniowego nie było możliwe, umowa jest nieważna od początku, a zatem ze skutkiem ex tunc (w przeciwnym razie jest nieważna ze skutkiem ex nunc, czyli od chwili stwierdzenia nieważności – por. np. wyrok SA w Warszawie z 19 kwietnia 2017 r., VI ACa 232/16).
Nieważna będzie więc np. umowa ubezpieczenia OC ppm obejmująca posiadacza, który oddał już pojazd do zezłomowania (wyrok SO w Piotrkowie Trybunalskim z 29 grudnia 2014 r., II Ca 788/14). Nieważne będzie też ubezpieczenie obejmujące ryzyko trwałej i całkowitej niezdolności do pracy sprzedane osobie już całkowicie niezdolnej do pracy (wyrok SR w Brzesku z 13 listopada 2017 r., I C 808/17).
Podstawą nieważności ubezpieczenia może też być stan faktyczno-prawny, w którym zajście wypadku będzie pewne. Taka umowa byłaby sprzeczna z istotą ubezpieczenia, która polega na ochronie przed zdarzeniem losowym (przyszłym i niepewnym, niezależnym od woli). Kluczowym elementem ubezpieczenia jest więc zawsze ryzyko zaistnienia zdarzenia losowego. Brak tego ryzyka przekreśla istotę ubezpieczenia.
Nieważność a missellingi APK
Powyższe przykłady pokazują, jak istotna jest dokładna i rzetelna APK. Nieprzeprowadzenie jej bądź niewłaściwe przeprowadzenie może skutkować brakiem rzeczywistej ochrony ubezpieczeniowej (np. nieważnością umowy ex tunc). Nie można zatem wykluczyć – choć na razie nie ma potwierdzenia w orzecznictwie – że nieprzeprowadzenie APK może być uznane za przyczynę nieważności umowy ubezpieczenia, a to z racji naruszenia bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa (tj. na mocy art. 58 k.c. i innych norm prawnych).
Nieważność umowy może też wystąpić w razie naruszenia obowiązków informacyjnych wobec klientów, w szczególności gdy ich naruszenie prowadziło do faktycznego wyłączenia swobody kontraktowania.
Błędnie przeprowadzona APK może się kojarzyć z missellingiem. Tłumaczy się przy tym w orzecznictwie, że missellingjest sprzeczny nie tylko z poszczególnymi normami prawnymi, ale także z zasadami współżycia społecznego (zob. wyrok SO w Warszawie z 5 sierpnia 2021 r., I C 1297/19). Co prawda to zjawisko najczęściej kojarzy się nam z odpowiedzialnością odszkodowawczą dystrybutora ubezpieczeń, ale nie można przy tym pominąć, że tego rodzaju praktyka może się krzyżować z nieważnością umowy ubezpieczenia.
Nieważność w kontekście polisolokat
Gorącym tematem w zakresie nieważności umów ubezpieczenia są oczywiście tzw. polisolokaty. Przełomowym wyrokiem w zakresie ich nieważności był wyrok SA w Warszawie z 24 maja 2019 r. (V ACa 451/18), który w swoim uzasadnieniu potwierdził nieważność umowy grupowego ubezpieczenia na życie powiązanej z UFK m.in. z następujących powodów:
- brak jakiegokolwiek ryzyka po stronie ubezpieczyciela związanego z udzielaną ochroną ubezpieczeniową (ryzyko było ponoszone w całości przez ubezpieczonego, a nie ubezpieczyciela),
- brak dysproporcji pomiędzy wpłaconą składką a wysokością świadczenia ubezpieczeniowego,
- brak ścisłego określenia świadczeń należnych od ubezpieczyciela na wypadek dożycia lub śmierci.
W konsekwencji taka umowa została uznana za nieważną jako sprzeczna z właściwością stosunku prawnego oraz zasadami współżycia społecznego.
Z kolei SO w Warszawie w wyroku z 26 maja 2020 r. (XXV C 725/17) dodał, że za nieważnością przemawiają również niesprecyzowane OWU w zakresie sposobu wyceny aktywów netto funduszu, jak i wyceny środków zgromadzonych w UFK. Sąd doszedł do przekonania, że tego rodzaju regulacje mają również charakter abuzywny, co determinuje nieważność umowy.
Nie można też pominąć orzeczenia TSUE z 2 lutego 2023 (C-208/21), w którego uzasadnieniu Trybunał potwierdził, że niejasne i niezrozumiałe postanowienia umowy ubezpieczenia z UFK mogą stanowić nieuczciwą praktykę rynkową. Uwypuklono przy tym, że konsument w takiej sytuacji ma prawo żądać stwierdzenia nieważności umowy ubezpieczenia. W ocenie TSUE element inwestycyjny umowy i zupełnie inna alokacja ryzyka między stronami powoduje, że konsument powinien otrzymać rzetelne i wyczerpujące informacje co do potencjalnych ryzyk i konsekwencji ekonomicznych.
Z punktu widzenia ubezpieczycieli skutki uznania umowy ubezpieczenia z UFK za nieważną są daleko idące (w porównaniu ze stwierdzeniem abuzywności wyłącznie regulacji odnoszących się do opłat likwidacyjnych). Co do zasady skutkiem stwierdzenia nieważności tego rodzaju umowy jest konieczność zwrotu wszystkich pobranych składek.
W razie stwierdzenia nieważności umowy konsument ma roszczenia o zapłatę wszystkich środków wpłaconych ubezpieczycielowi. Pozostaje przy tym kwestia, jak oceniać – z prawnego punktu widzenia – takie czynniki jak ryzyko inwestycyjne czy też koszty poniesione przez ubezpieczyciela.
Nieważność umowy ubezpieczenia w pigułce
Ubezpieczenie może być nieważne od początku (ex tunc) lub od chwili stwierdzenia nieważności (ex nunc).
Nieważność umowy ubezpieczenia może mieć charakter indywidualny (m.in. na skutek błędnie i nierzetelnie przeprowadzonej APK bądź missellingu) lub charakter systemowy (abuzywność regulacji).
Przyczyną stwierdzenia nieważności umowy ubezpieczenia z UFK może być: (i) brak ryzyka po stronie ubezpieczyciela; (ii) rażąca dysproporcja wzajemnych świadczeń; (iii) brak jasnych i klarownych regulacji co do sposobu wyceny aktywów netto funduszu czy wyceny środków zgromadzonych w UFK.
Skutkiem stwierdzenia nieważności umowy ubezpieczenia z UFK może być konieczność zwrotu wszystkich pobranych składek.
Mateusz Kosiorowski
adwokat, koordynator
praktyka ubezpieczeniowa
Filip Olszówka
praktyka ubezpieczeniowa kancelarii Wardyński i Wspólnicy
