25 lutego 2023 r. UE przyjęła kolejny pakiet sankcji przeciwko Rosji, po raz kolejny rozszerzając zakres indywidualnych i sektorowych środków ograniczających, co skłania do pytania o ich wpływ na sektor ubezpieczeń. Nie ulega bowiem wątpliwości, że ograniczenia w dystrybucji i świadczeniu usług ubezpieczeniowych są istotnym elementem budowanego przez UE reżimu sankcyjnego wobec Rosji.
Ważne jest zatem, aby dystrybutorzy ubezpieczeń mieli świadomość, że ich działalność gospodarcza może podlegać ograniczeniom wynikającym z przyjętych przepisów sanacyjnych, i podjęli odpowiednie środki, aby ograniczyć ryzyko ich naruszenia.
Ponad rok kaskady regulacji sankcyjnych
W ciągu ostatniego roku UE przyjęła dziesięć pakietów sankcji wobec Rosji. Wprowadzone środki ograniczające mają na celu osłabienie rosyjskiej gospodarki, pozbawienie jej krytycznych technologii i rynków zbytu, a w konsekwencji zdolności do prowadzenia działań wojennych.
Indywidualne sankcje finansowe obejmują obecnie zamrożenie aktywów i zasobów gospodarczych 1473 osób fizycznych i 205 innych jednostek organizacyjnych, w tym 70% aktywów rosyjskiego systemu bankowego. Jednocześnie ograniczenia sankcyjne zakazują bezpośredniego lub pośredniego udostępniania tym podmiotom środków finansowych lub zasobów gospodarczych.
Kolejne pakiety sankcyjne wprowadzały zakazy wywozu towarów i zaawansowanych technologii, które przyczyniają się do wzmocnienia militarnego i technologicznego Rosji. Zakazem importu objęto towary generujące znaczne przychody dla Rosji (ropę naftową, produkty ropopochodne, węgiel, stal, cement, wyroby gumowe czy drewno). Całkowitym zakazem importu objęte zostały towary z niekontrolowanych przez rząd ukraiński regionów Doniecka i Ługańska oraz obwodów chersońskiego i zaporoskiego.
Podmioty unijne mają również zakaz bezpośredniego lub pośredniego dostarczania, powiązanej z produktami objętymi sankcjami, pomocy technicznej, usług pośrednictwa, finansowania i pomocy finansowej, w tym wypłaty (lub zobowiązania do wypłaty) odszkodowań z tytułu umów gwarancji ubezpieczeniowych, umów ubezpieczenia i reasekuracji.
Sankcje w dużym stopniu obejmują także usługi transportowe. Zamknięto przestrzeń powietrzną UE dla wszystkich samolotów zarejestrowanych lub kontrolowanych przez Rosję, wprowadzono zakaz wpływania statków pod rosyjską banderą do unijnych portów (zwolnienia dotyczą celów medycznych, żywnościowych, energetycznych i humanitarnych), a rosyjscy przewoźnicy zostali pozbawieni prawa przewozu na terytorium UE. Przepisy sankcyjne wprost zakazują świadczenia podmiotom w Rosji lub do użytku w Rosji usług ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych w odniesieniu do wskazanych w przepisach towarów i technologii wykorzystywanych w lotnictwie lub przemyśle kosmicznym.
Zakazem objęte jest świadczenie usług wsparcia – w tym finansowania i ubezpieczenia – związanych z transportem drogą morską rosyjskiej ropy naftowej i produktów ropopochodnych do państw trzecich. Zakaz nie dotyczy jednak usług dotyczących towarów o wartości poniżej przyjętych limitów cenowych.
Krajowy reżim sankcyjny tworzy ustawa z 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego. Jej istotnym elementem jest wykaz podmiotów, wobec których mają zastosowanie przewidziane w rozporządzeniach UE środki dotyczące zamrażania aktywów i zasobów gospodarczych.
Jak dystrybutorzy powinni zachować zgodność z sankcjami?
Skuteczne badanie due diligence
1. Należyta staranność oparta na ocenie ryzyka. Ocena ryzyka sankcyjnego i dostosowanie narzędzi weryfikacyjnych to niezbędne elementy efektywnego zarządzania ryzykiem sankcyjnym – również dla agentów, brokerów, ubezpieczycieli czy reasekuratorów. Sam proces weryfikacji powinien obejmować zebranie aktualnych danych oraz uzyskanie od klienta zapewnień pozwalających na ustalenie, że ubezpieczony lub uprawniony z polisy nie są objęci sankcjami ani nie podejmują działań objętych sankcjami. Tak samo ważny jak sam proces weryfikacyjny jest dowód, że został on przeprowadzony.
2. Obowiązek o charakterze ciągłym. Należyta staranność jest wymagana zarówno na etapie akceptacji klienta, jak i wypłaty należności. Chodzi o potwierdzenie, że osoba uprawniona do otrzymania świadczenia z tytułu polisy nie podlega sankcjom oraz że wypłata odszkodowania nie narusza np. sankcji sektorowych.
3. Własność i kontrola. Podczas procesu weryfikacji konieczne jest dokonanie oceny struktury własnościowej klienta, aby upewnić się, że podmiot nieznajdujący się na listach sankcyjnych nie jest własnością (rozumianą jako posiadanie bezpośrednio lub pośrednio ponad 50% udziałów/akcji) lub nie pozostaje pod kontrolą podmiotu objętego sankcjami ani też nie są spełnione przesłanki tzw. łącznej własności udziałów kilku podmiotów objętych sankcjami (aggregate ownership). Analiza ta jest konieczna na każdym poziomie struktury własnościowej, aż do zidentyfikowania beneficjenta rzeczywistego.
4. Multireżimy sankcyjne. W niektórych przypadkach zastosowanie może mieć więcej niż jeden reżim sankcyjny. Na przykład gdy polisa rozliczana jest w dolarach za pośrednictwem instytucji finansowej podlegającej jurysdykcji USA – weryfikacja powinna objąć także amerykańskie listy sankcyjne, które często mają szerszy zakres niż sankcje nałożone przez UE.
5. Każdy jest odpowiedzialny za własne zaniedbania. Pośrednik ubezpieczeniowy nie powinien zakładać, że bank przeprowadzi niezbędne kontrole i nie zezwoli na wypłatę składki ubezpieczeniowej, jeśli zlecający przelew jest objęty sankcjami (podmiot objęty sankcjami może łatwo zlecić wykonanie przelewu osobie trzeciej).
Również ubezpieczyciel nie powinien zakładać, że dopiero wypłata odszkodowania zaktualizuje jego obowiązek weryfikacyjny – ponieważ już świadczenie usług ubezpieczeniowych może naruszać sankcje.
A reasekuratorzy nie powinni domniemywać, że klient został już zweryfikowany przez bank lub innego dystrybutora ubezpieczeń. Zakres przepisów sankcyjnych może się bowiem zmienić, podobnie jak stan faktyczny planowanej umowy (np. zmieni się osoba uposażona). Dopuszczalność ochrony ubezpieczeniowej może zatem ulec zmianie w trakcie jej obowiązywania.
Klauzule wyłączenia/braku płatności ze względu na sankcje
Przepisy nie przewidują rozwiązania umowy z mocy prawa, gdy druga strona umowy zostanie objęta sankcjami. Dlatego istotne jest zawarcie w umowie zapisu dającego prawo do wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym, jeśli druga strona umowy lub uposażony z tytułu polisy zostaną objęci sankcjami lub jeśli wykonanie umowy naruszyłoby przepisy o sankcjach (zgodnie z art. 812 § 5 k.c., jeżeli umowa zawarta jest na czas określony, ubezpieczyciel może ją wypowiedzieć jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie, a także z ważnych powodów określonych w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczenia).
Zawieszenie lub wygaśnięcie ochrony ubezpieczeniowej z powodu sankcji jest zatem zazwyczaj objęte kompleksową klauzulą wyłączenia sankcji (exclusion) lub klauzulą braku zapłaty (non-payment). Klauzule te zasadniczo przenoszą ryzyko ubezpieczeniowe na ubezpieczonego, a więc podmiot, który ma większe możliwości sprawowania nadzoru nad transakcją generującą ryzyko.
W przypadku kolejnych pakietów sankcji ubezpieczyciele mogą być zmuszeni do dostosowania klauzul sankcyjnych w polisach, aby zagwarantować jak najszerszą ochronę.
Wnioski
W związku z sukcesywnym rozszerzaniem sankcji o nowe środki ograniczające ubezpieczyciele muszą bacznie obserwować, jak poszczególne sankcje mogą wpłynąć na ich działalność.
Naruszenie sankcji generuje nie tylko odpowiedzialność karno-administracyjną, ale także szkody wizerunkowe, niemniej przy zachowaniu odpowiedniej staranności i systemu zabezpieczeń takim ryzykiem można niewątpliwie skutecznie zarządzać.
Mateusz Kosiorowski
adwokat, koordynator praktyki ubezpieczeniowej, Wardyński i Wspólnicy
Anna Olejniczak-Michalska
radca prawny, praktyka handlu międzynarodowego, Wardyński i Wspólnicy
