Za nienaprawienie szkody pod sąd

Wielka nowelizacja Kodeksu karnego (k.k.), która w znacznej części weszła w życie 1 października 2023 r., wprowadziła nowe przestępstwo uchylania się od wykonania środka kompensacyjnego (art. 244c § 1).

Zgodnie z uzasadnieniem do projektu noweli celem przepisów ma być zabezpieczenie majątkowych interesów osób pokrzywdzonych w związku z popełnieniem na ich szkodę przestępstw.

Nie trudno zauważyć, że regulacja ta dotyczyć będzie także sprawców przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, zwłaszcza sprawców wypadków drogowych. Dlaczego wskazana nowela ważna jest także dla branży ubezpieczeniowej?

Otóż zdaje się przeważać stanowisko, że przepisy k.c. i ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych nie wyłączają obowiązku zwrotu przez ubezpieczyciela świadczenia spełnionego w wykonaniu środka określonego w art. 46 § 1 k.k. przez sprawcę wypadku (zob. m.in. uchwałę SN z 13 lipca 2011 r., III CZP 31/11 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 21 maja 2015 r., V ACa 59/15).

Środki kompensacyjne w Kodeksie karnym

Środki kompensacyjne służą naprawieniu szkody wyrządzonej przestępstwem. Kodeks karny przewiduje dwie postacie omawianych środków, a mianowicie obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 46 k.k.) oraz nawiązkę (art. 47 k.k.).

Na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej sąd orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (przy czym sąd karny nie stosuje przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty). Sąd karny może zatem z urzędu orzec obowiązek naprawienia szkody (fakultatywnie), a w przypadku złożenia wniosku przez pokrzywdzonego ma taki obowiązek (zob. wyrok SN z 14 grudnia 2022 r., V KK 219/22).

Sąd jest uprawniony do łącznego orzeczenia odszkodowania oraz zadośćuczynienia, gdy obok spowodowania szkody majątkowej dojdzie do istotnego naruszenia dóbr osobistych pokrzywdzonego, jak i cierpień fizycznych (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 26 maja 2023 r., II AKa 122/23). Sąd, orzekając na podstawie przepisu art. 46 § 1 k.k., musi mieć na względzie rozmiar już naprawionej szkody, gdyż zobowiązanie do jej naprawienia nie może zmierzać do przysporzeń w majątku pokrzywdzonego (zob. wyrok SN z 18 maja 2022 r., III KK 91/22).

Jeżeli orzeczenie obowiązku jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 tys. zł na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu.

Orzekanie nawiązki ma charakter wyraźnie zastępczy (wtórny) wobec mającego charakter zasadniczy (pierwotny) obowiązku orzeczenia odszkodowania lub zadośćuczynienia (zob. wyrok SN z 21 lutego 2023 r., I KK 199/22).

Z kolei zgodnie z art. 47 § 1 k.k. w razie skazania sprawcy za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, sąd może orzec nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

W przypadku katastrof i wypadków komunikacyjnych, jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci na rzecz osoby najbliższej.

Nowy art. 244c Kodeksu karnego

Zgodnie z nowymi przepisami Kodeksu karnego, kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki, podlega karze pozbawienia wolności od trzech miesięcy do lat pięciu.

Nie podlega zaś karze sprawca, który wykonał w całości orzeczony wobec niego środek kompensacyjny nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego.

Co ważne, ściganie omawianego przestępstwa następuje na wniosek pokrzywdzonego, co oznacza, że organy ścigania nie działają tu z urzędu. Ściganie nie będzie też dotyczyło nawiązek orzeczonych na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

Aby osoba obowiązana do naprawienia szkody lub zapłaty nawiązki została skazana na podstawie art. 244c, konieczne jest wykazanie, że niewykonanie orzeczenia sądu karnego jest umyślne. Jak słusznie bowiem wskazuje się w orzecznictwie (zob. m.in. postanowienie SN z 17 kwietnia 1996 r., II KRN 204/96 czy wyrok SN z 8 czerwca 2022 r., IV KK 133/22), w pojęciu „uchyla się” mieści się negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do wykonania nałożonego na nią obowiązku, który sprawia, że mimo obiektywnej możliwości jego wykonania sprawca obowiązku tego nie wypełnia, gdyż wypełnić go nie chce lub też zlekceważył obowiązek nałożony wyrokiem.

Ustawodawca przewidział również sytuację będącą swoistą formą czynnego żalu sprawcy, który poniecha bezprawnego zachowania, tj. wykona orzeczony środek kompensacyjny we wskazanym w przepisie terminie 30 dni – chodzi tu o pełne wykonanie, zgodnie z treścią wyroku sądu karnego. Ma to na celu przede wszystkim skuteczne skłonienie sprawców do kompensacji w ramach sprawiedliwości naprawczej.

Nowela Kodeksu karnego a ubezpieczyciele

Co wejście w życie art. 244 k.k. może oznaczać dla ubezpieczycieli OC ppm?

Wobec stanowiska, że orzeczone przez sąd karny środki kompensacyjne (zwłaszcza obowiązek z art. 46 k.k.) mają charakter cywilnoprawny, niewykluczone, że sprawcy mogą teraz częściej domagać się zwrotu zapłaconych na rzecz poszkodowanych środków. Będzie to motywowane zwłaszcza chęcią uniknięcia kary.

dr Michał P. Ziemiak
adiunkt w Katedrze Prawa Ubezpieczeniowego i Medycznego UMK, radca prawny, członek polskiego Oddziału Association Internationale de Droit des Assurances (AIDA)