Notariusz, sędzia, bardziej staromodnie rejent lub nawet mecenas – tak określa się w różnych częściach naszego kraju osobę wykonującą zawód notariusza. I jest to jeden z najbardziej szanowanych zawodów prawniczych w Polsce.
Historia zawodu rejenta, obecnie notariusza, ma w Polsce bardzo długą tradycję, sięgającą aż czasów średniowiecza. Przez długie lata ta działalność związana była z sądami, w Polsce do 1989 r., kiedy to w wyniku transformacji ustrojowej umożliwiono prowadzenie i funkcjonowanie prywatnych (indywidualnych) kancelarii notarialnych.
Dziś obowiązuje ustawa Prawo o notariacie uchwalona 14 lutego 1991 r., wielokrotnie nowelizowana (Dz.U. z 2020 r., poz. 1192, tekst jednolity). Stworzyła ona podstawy prawne współczesnego notariatu oraz powołała samorząd notarialny, nadając mu ustawowe obowiązki oraz prawa. Zgodnie z tą ustawą notariusz jest osobą zaufania publicznego i korzysta z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym.
Status prawny notariusza
W prawie polskim bezdyskusyjny jest status prawny notariuszy. Wykonują oni czynności notarialne na mocy uprawnień nadanych im przez państwo polskie w zakresie czynności o formie zastrzeżonej – aktu notarialnego – pod rygorem nieważności lub zgodnie z wolą stron danej czynności, a także we wszystkich innych wypadkach przewidzianych w prawie.
Trudno sobie dziś wyobrazić funkcjonowanie państwa (gospodarki, sfery społecznej itd.) bez pracy notariuszy, których pełnomocnictwo notarialne jest w wielu przypadkach konieczne, wynikające z prawa. Ogromna liczba czynności prawnych – aby były skuteczne prawnie – musi być dokonana w formie aktu notarialnego. Dotyczy to zarówno np. rozdzielności majątkowej, spadku, założenia księgi wieczystej, przepisania domu, mieszkania czy innej własności oraz wielu innych.
Zgodnie z polskim systemem prawa, główną rolą notariuszy jest zabezpieczenie prawne określonych prawem dziedzin obrotu cywilnoprawnego, np. umów sprzedaży – obowiązkowo nieruchomości. Sporządzane przez notariuszy czynności są kwalifikowane przez prawo jako dokumenty urzędowe.
Zgodnie z ustawą notariusze mają także możliwość wykonywania niektórych czynności, do niedawna w prawie polskim zastrzeżonych wyłącznie dla sądów powszechnych. Chodzi o sporządzanie aktów poświadczenia dziedziczenia – testamentowego, oraz ustawowego – zastępujące postanowienie sądu w sprawie stwierdzenia nabycia spadku.
Obecnie notariusz to prawnik mianowany przez ministra sprawiedliwości, upoważniony do sporządzania aktów notarialnych oraz dokonywania innych czynności notarialnych wynikających z prawa lub określonych w prawie.
Czynności dokonywane przez notariusza nie są usługami, jak np. adwokata lub radcy prawnego w zakresie doradztwa prawnego. Zgodnie z ustawą o notariacie czynności dokonywane przez notariusza mają charakter dokumentu urzędowego i dokonują oni czynności notarialnych, które są podobne do działania sądów.
Zakres czynności wykonywanych przez notariusza określa ustawa Prawo o notariacie i należy do nich obok sporządzania aktów notarialnych bardzo wiele innych czynności urzędowych.
Notariusz za swoje czynności pobiera taksę notarialną. Taksa notarialna to nie wynagrodzenie, jak np. adwokata, ale opłata ustalana odgórnie rozporządzeniem ministra za czynności notarialne.
Notariuszem może zostać każda osoba, która posiada obywatelstwo polskie lub innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, jeśli przysługuje jej prawo podjęcia zatrudnienia lub do prowadzenia działalności gospodarczej na terenie Polski. Musi ona korzystać z pełni praw publicznych i posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. Obowiązkowo musi posiadać tytuł magistra prawa lub inne zagraniczne studia prawnicze uznawane w Polsce na poziomie magisterium.
Każdy notariusz odbywa aplikację notarialną – w jej ramach sześciomiesięczny staż w sądzie wieczysto-księgowym – i zdaje egzamin państwowy. Musi także mieć ukończone minimum 26 lat i być nieskazitelnego charakteru oraz dawać rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu notariusza.
Notariusz – po spełnieniu wszystkich wymogów i powołaniu przez ministra sprawiedliwości – jest osobą zaufania publicznego, a dokumenty zawierające czynności notarialne mają charakter dokumentów urzędowych w rozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego.
Odpowiedzialność notariusza
Notariusz wykonuje bardzo poważne obowiązki, związane z dużą odpowiedzialnością: cywilną, karną oraz dyscyplinarną. Nas interesuje głównie cywilna i łączące się z nią obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej notariusza.
Zgodnie z art. 49 ustawy Prawo o notariacie, notariusz ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym, z uwzględnieniem szczególnej staranności, do jakiej jest zobowiązany przy wykonywaniu tych czynności.
Oznacza to, że źródła odpowiedzialności notariusza należy upatrywać w przepisach art. 415 Kodeksu cywilnego w związku z art. 80 § 2 i 3 i art. 49 ustawy Prawo o notariacie.
W celu zabezpieczenia interesów samego notariusza oraz klientów i osób trzecich ustawodawca wprowadził obowiązek posiadania obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej notariuszy.
Obowiązkowe ubezpieczenie OC notariuszy
Obowiązek ubezpieczenia OC notariusza powstaje na mocy art. 19a Prawa o notariacie. Każdy czynny notariusz podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności notarialnych.
Obowiązek ten jest także wynikiem przymusu notarialnego, jakim podlega wiele czynności prawnych, którym ustawy nakazują nadać formę aktu notarialnego. Czynności te (np. obrót nieruchomościami) mają doniosłe skutki finansowe dla stron umów sporządzanych i podpisywanych przez notariusza. Dlatego też, w razie wyrządzenia szkody, notariusz musi być w stanie ponieść konsekwencje finansowe swoich działań.
Zakres obowiązkowego ubezpieczenia OC notariusza jest szeroki i został określony w rozporządzeniu ministra finansów z 11 grudnia 2003 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej notariuszy (Dz.U. z 2003 r., poz. 2148). Obejmuje on szkody wyrządzone czynem niedozwolonym oraz wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania w okresie trwania ochrony ubezpieczeniowej podczas wykonywania czynności notariusza.
Jednakże należy podkreślić, że zakres obowiązkowej ochrony ubezpieczeniowej notariusza obejmuje przede wszystkim czynności wymienione w art. 1 § 1 Prawa o notariacie – czyli czynności, którym strony są obowiązane lub pragną dobrowolnie nadać formę aktu notarialnego.
Inne czynności, np. administracyjne (pobieranie podatków i opłat sądowych oraz odprowadzanie ich do właściwych urzędów skarbowych oraz sądów rejonowych) nie podlegają już tej ochronie. Ale mogą być objęte ubezpieczeniem OC poprzez rozszerzenie zakresu udzielanej ochrony, np. poprzez wprowadzane klauzule.
Obowiązek ubezpieczenia notariusza powstaje nie później niż w dniu poprzedzającym dzień dokonania pierwszej czynności notarialnej. Minimalna suma gwarancyjna wynosi równowartość w złotych 50 tys. euro i może zostać rozszerzona do 1 mln euro lub więcej, jeśli są takie potrzeby. Wtedy przeprowadzana jest indywidualna ocena ryzyka, ustalana składka i warunki szczegółowe ubezpieczenia.
Wyłączenia są takie same jak w innych podobnych ubezpieczeniach, np. adwokatów lub radców prawnych. Trzeba też podkreślić, że w przypadku notariuszy umowne wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności w ubezpieczeniu OC jest niemożliwe.
Przygotowując ubezpieczenie, przeprowadzając rozpoznanie potrzeb, należy zwrócić uwagę na wymienione powyżej elementy. Obok ubezpieczenia obowiązkowego – w sumie z niską sumą gwarancyjną – należy proponować doubezpieczenie, ubezpieczenie nadwyżkowe, zwłaszcza jeśli notariusz zawodowo zajmuje się obsługą wielkich transakcji handlowych i innych, związanych np. z przeniesieniem własności nieruchomości.
Trzeba także pamiętać, że notariusz prowadzi własną kancelarię i może potrzebować innych ubezpieczeń: mienia od ognia i innych zdarzeń losowych, od kradzieży, sprzętu elektronicznego z ochroną danych oraz zwykłej odpowiedzialności cywilnej. Te elementy powinny znaleźć się w toku rozmowy i rozpoznania jego potrzeb .
dr Stanisław Kuta
doradca zarządu
Alwis & Secura
