Osobie bliskiej
poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i
trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na
podstawie art. 448 k.c. – uznał 22 października siedmioosobowy skład Izby
Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego (SN). Uchwała
IKNiSP jest diametralnie odmienna od podjętej półtora roku wcześniej przez Izbę
Cywilną SN.
Październikowe
rozstrzygnięcie było odpowiedzią na postanowienie z 24 lipca 2019 r. Trzyosobowy
skład IKNiSP przy rozpoznawaniu skargi nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego
(sygn. akt I NSNc 5/19) przedstawił składowi siedmiu sędziów SN następujące
zagadnienie prawne:
„1. Czy skarga
nadzwyczajna jest środkiem zaskarżenia względnie subsydiarnym czy też
bezwzględnie subsydiarnym, którego dopuszczalność uzależniona jest od
uprzedniego wyczerpania możliwości skorzystania przez uprawnionego z innych
nadzwyczajnych środków zaskarżenia orzeczenia?”.
„2. Czy najbliższym
członkom rodziny poszkodowanego, który w wyniku czynu niedozwolonego doznał
ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, przysługuje roszczenie o
zadośćuczynienie pieniężne z tytułu naruszenia ich własnego dobra osobistego na
podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks
cywilny (tekst jedn. Dz.U. 2019, poz. 1145), czy też – w przypadku uznania, że
nie istnieje dobro osobiste w postaci więzi rodzinnych – najbliższym członkom
rodziny poszkodowanego przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za
doznaną krzywdę na podstawie art. 445 § 1 Kodeksu cywilnego lub art. 446 § 4
Kodeksu cywilnego?
3. Czy sąd
może odmówić przyznania zadośćuczynienia za krzywdę najbliższemu członkowi
rodziny osoby, która w wyniku czynu niedozwolonego doznała ciężkiego i trwałego
rozstroju zdrowia, jeżeli najbliższy członek rodziny w związku z zaistniałym
zdarzeniem zrezygnował z utrzymania więzi rodzinnych?”.
Pytania prawne
rozpatrywane przez Izbę były pokłosiem werdyktu Sądu Okręgowego (SO) w Warszawie,
który przyjął odpowiedzialność publicznej placówki ochrony zdrowia za zbyt
późną diagnozę udaru, co w konsekwencji skutkowało poważnym uszczerbkiem na
zdrowiu pacjenta. SO przyznał poszkodowanemu zadośćuczynienie, odszkodowanie
oraz comiesięczną rentę. Ponadto sąd uznał, iż prawo do cieszenia się
niezakłóconym życiem rodzinnym i utrzymywania tego rodzaju więzi stanowi dobro
osobiste członków rodziny i uzasadnia zasądzenie zadośćuczynienia na rzecz żony
i syna poszkodowanego na podstawie art. 448 k.c., z uwagi na fakt, że rozstrój
zdrowia poszkodowanego spowodował trwałe naruszenie relacji rodzinnych i więzi
bliskości. Jeszcze przed wydaniem wyroku małżeństwo zostało rozwiązane przez
rozwód z winy obojga małżonków. Sąd Apelacyjny (SA) zmienił zaskarżony wyrok w
ten sposób, że oddalił powództwo w części zasądzającej zadośćuczynienie na
rzecz byłej żony i syna poszkodowanego. SA stanął na stanowisku, że tylko
śmierć członka rodziny może naruszyć dobra jego najbliższych. SN odmówił
przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. W skardze nadzwyczajnej
Prokurator Generalny zarzucił naruszenie art. 448 k.c., wskazując na istnienie
dobra osobistego osób najbliższych w postaci więzi rodzinnych, które mogą być
naruszone w wypadku uszczerbku na zdrowiu bezpośrednio poszkodowanego.
W odniesieniu do
pytania drugiego SN zauważył, że ustawodawca polski wyraźnie i konsekwentnie
(od czasów kodeksu zobowiązań z 1933 r.) utrzymuje model kompensacji
uszczerbków niemajątkowych (krzywdy, bólu, cierpienia), który polega na tym,
że nie istnieje jedna, ogólna zasada, iż każda szkoda niemajątkowa podlega
naprawieniu, lecz że każdorazowo musi istnieć wyraźna podstawa normatywna dla
przyznania zadośćuczynienia za taką szkodę.
W uzasadnieniu
ustnym SN wskazał, iż Kodeks cywilny przewiduje, że zadośćuczynienie pieniężne
może być przyznane temu, kto doznał krzywdy w związku z naruszeniem jego dóbr
osobistych czynem niedozwolonym (art. 448 w zw. z art. 24 k.c.), a także
najbliższym członkom rodziny zmarłego, który zmarł w wyniku takiego czynu (art.
446 § 4 k.c.). W pewnych sytuacjach przepisy szczególne przewidują
zadośćuczynienie również w związku z naruszeniem innych interesów
niemajątkowych, które nie mają charakteru dóbr osobistych (np. zadośćuczynienie
za naruszenie praw pacjenta). Sama okoliczność, że określona osoba doznała
nawet bardzo poważnej krzywdy, nie jest zatem w ocenie SN wystarczająca dla
uznania istnienia roszczenia o zadośćuczynienie, jeśli nie doszło do naruszenia
jej dóbr osobistych lub nie zaistniała inna szczególna podstawa.
Według sądu
dobra osobiste (art. 23 k.c.) to obiektywnie istniejące, niezbywalne, ściśle
związane z każdym człowiekiem, wynikające z jego godności, uznane przez
społeczeństwo wartości odnoszące się do jego integralności fizycznej i psychicznej.
Wartości te nie mają charakteru interpersonalnego, nie zależą od innych osób i
ich wzajemnych relacji. Więzi rodzinne (podobnie jak inne więzi społeczne)
nie mają zatem charakteru dobra osobistego i nie podlegają ochronie środkami
służącymi ochronie dóbr osobistych. Nie jest np. możliwe żądanie utrzymywania
określonych więzi, zakazywania ich naruszeń itd. Nie ma powszechnego obowiązku
nieingerowania w więzi interpersonalne. Dlatego według SN naruszenie, a nawet
zerwanie takich więzi nie rodzi żadnych roszczeń, które mogłyby znajdować
oparcie w przepisach o dobrach osobistych. Z tej przyczyny osoba, której
dobra osobiste zostały naruszone czynem niedozwolonym, może dochodzić
zadośćuczynienia (na podstawie art. 445 lub 448 k.c.), natomiast nie przysługuje
z tytułu tego naruszenia zadośćuczynienie osobom, z którymi ten poszkodowany
jest związany więzami rodzinnymi (a tym bardziej więzami innego rodzaju, np.
przyjaźni). SN uznał, że intensywność szkód doznanych przez poszkodowanego nie
zmienia tej jasno wyrażonej przez ustawodawcę konstrukcji. W razie
ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała poszkodowany może domagać się pełnego
naprawienia szkody, obejmującej odszkodowanie, zadośćuczynienie, jak i rentę
odszkodowawczą, obejmującą koszty wynikłe z konieczności sprawowania opieki
przez osoby najbliższe, natomiast innym osobom nie przysługuje zadośćuczynienie
pieniężne na podstawie art. 448 k.c.
SN podkreślił,
że pierwszą i główną funkcją skargi nadzwyczajnej jest ochrona zasady
demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP). Ustalenie podstaw i
podmiotów uprawnionych do dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę
i nałożenie obowiązku kompensacji takich szkód należy do doniosłych
decyzji demokratycznego państwa prawnego, bowiem w sposób istotny rzutuje na
szereg stosunków społecznych (np. z zakresu prawa rodzinnego i prawa pracy).
Prawo powszechnie obowiązujące tworzy demokratycznie legitymowany
ustawodawca. Kreowanie prawa deliktowego przez sąd – wbrew modelowi
ustawowemu – narusza zasadę wyłączności ustawowej regulacji praw i obowiązków,
wywodzoną z zasady demokratycznego państwa prawnego.
Sąd zwrócił
uwagę, iż drugie pytanie prawne obejmowało również alternatywne podstawy
ewentualnego dochodzenia zadośćuczynienia przez osoby inne niż poszkodowany,
jednakże w tym zakresie brak było podstaw do udzielenia odpowiedzi, bowiem w
skardze nadzwyczajnej podstawy te nie były wskazywane. SN zauważył jednak, że
art. 446 § 4 k.c. przewiduje jedną, bardzo szczególną sytuację, w której inne
niż poszkodowany osoby mogą dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego – jest tak
tylko w wypadku, gdy poszkodowany zmarł, sąd może przyznać najbliższym członkom
rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Przepis ten nie podlega wykładni rozszerzającej i nie może objąć sytuacji, gdy
poszkodowany żyje i może dochodzić pełnego naprawienia szkody, w tym szkody
niemajątkowej. SN uznał, że ze względów aksjologicznych, konstytucyjnych i
kodeksowych śmierć poszkodowanego i sytuacja, w której doznał on ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu, nie mogą być uznane za równorzędne czy pozwalające na
stosowanie analogii. Według sądu, traktowaniu osoby dotkniętej nawet najcięższą
chorobą lub niepełnosprawnością na równi z osobą zmarłą sprzeciwia się w sposób
oczywisty wzgląd na przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka (art. 30
Konstytucji RP).
SN podkreślił
też, że z uwagi na treść odpowiedzi na pytanie drugie, pytanie trzecie stało
się bezprzedmiotowe i w tym zakresie odmówił udzielenia odpowiedzi. W zakresie
pytania pierwszego sąd doszedł do przekonania, że udzielenie odpowiedzi nie ma
znaczenia dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Z tej przyczyny odmówił
udzielenia odpowiedzi.
Warto zwrócić
uwagę, że rozstrzygnięcie IKNiSP SN z 22 października jest diametralnie
odmienne od trzech uchwał podjętych przez siedmioosobowy składy Izby Cywilnej z
dnia 27 marca 2018 roku. Wówczas to SN w odpowiedzi na pytanie prawne
przedstawione przez trzyosobowy skład postanowieniem z dnia 21 kwietnia 2017 r.
(sygn. akt I CSK 472/16) o treści: „Czy roszczenie o zadośćuczynienie na
podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. przysługuje osobom bliskim
poszkodowanego także wtedy, gdy na skutek czynu niedozwolonego poszkodowany
doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu?” orzekł, iż sąd może przyznać
zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek
czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu (III CZP
60/17). W pytaniu prawnym SN wskazał, że ustawodawca udzielił ochrony dobru
osobistemu, jakim są więzy rodzinne tylko w razie zerwania więzi przez śmierć
(art. 446 § 4 k.c.). Przyznał, że życie członków rodziny poszkodowanego, który
doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu, ulega pogorszeniu, ale jednocześnie
podkreślił, iż ich więź z poszkodowanym zostaje zachowana. Członkowie rodziny
poszkodowanego nie tracą tym samym dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej;
staje się ona więzią innego rodzaju i wyrażana jest w inny sposób. Jednakże
znalazł też argumenty wspierające szerszą wykładnię, dopuszczającą przyznanie
najbliższym, na podstawie z art. 448 w związku z art. 24 k.c., roszczenia o
zadośćuczynienie w razie doznania przez poszkodowanego istotnego uszczerbku na
zdrowiu, powołując się m.in. na względy słusznościowe i ochronę rodziny
przewidzianą już w przepisach rangi konstytucyjnej.
Tożsame uchwały
zapadły również w sprawie o sygn. akt III CZP 69/17, po rozstrzygnięciu
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Komisję Nadzoru Finansowego we
wniosku z dnia 5 lipca 2017 r., oraz w sprawie o sygn. akt III CZP 36/17, po
rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika
Finansowego we wniosku z dnia 21 kwietnia 2017 r.*
***
*https://gu.com.pl/…
https://gu.com.pl/…
Artur
Makowiecki
news@gu.home.pl
