Jednym z trzech królujących ostatnimi czasy w polskich mediach tematów (obok wyborów parlamentarnych i tzw. Pandora Gate) są wyniki kontroli przeprowadzonej przez NIK w zakresie realizacji Narodowego Programu Szczepień przeciw Covid-19. Nie powinno to dziwić: skala wykrytych naruszeń jest w tym przypadku zatrważająca.

Rodzi to oczywiście pytanie o ewentualne roszczenia odszkodowawcze i zadośćuczynieniowe osób poszkodowanych na skutek podania im wadliwych szczepionek.

Co poszło nie tak?

Do ustaleń, o których mowa we wstępie, doszło przy okazji szerszego pakietu kontroli obejmujących także m.in. funkcjonowanie Funduszu Przeciwdziałania Covid-19. Sprawdzeniu poddano zarówno Główny Inspektorat Farmaceutyczny w Warszawie, jak i Kancelarię Prezesa Rady Ministrów.

W efekcie, jak można było dowiedzieć się w trakcie zorganizowanej i transmitowanej na żywo konferencji NIK z 28 września 2023 r., wśród przykładowych niezgodności o charakterze krytycznym, do których mogło dojść w ramach przechowywania i dystrybucji szczepionek przeciwko Covid-19, można wskazać m.in.:

a) brak zarejestrowanych warunków przechowywania oraz transportu szczepionek podczas całej drogi pomiędzy Rządową Agencją Rezerw Strategicznych a hurtownią farmaceutyczną,

b) przecinanie taśmy zabezpieczającej opakowanie szczepionki, a tym samym niezapewnienie bezpieczeństwa produktu podczas przechowywania w magazynie hurtowni,

c) brak odpowiedniej weryfikacji pakowania szczepionek w sposób zabezpieczający je przed uszkodzeniem w trakcie transportu,

d) niezapewnienie dostarczania szczepionek osobom upoważnionym do ich odbioru.

Niestety, to nie koniec złych wieści: okazuje się, że blisko 117 600 pacjentom podano szczepionki, w przypadku których najprawdopodobniej wystąpiły wady jakościowe kl. II, tj. mogące spowodować chorobę lub niewłaściwe działanie.

Co więcej, Główny Inspektorat Farmaceutyczny, pomimo posiadania wiedzy o wspomnianych uchybieniach, informację o tym przekazał do Rządowej Agencji Rezerw Strategicznych dopiero w 2022 r., podczas gdy sam otrzymał ją od Europejskiej Agencji Leków już w 2021 r. Wszystko wskazuje więc na to, że nieszczęściu można było (choćby częściowo) zapobiec.

Kto odpowiada za szkody?

Rodzi się pytanie o ewentualne roszczenia pacjentów, którym podano wspomnianą wadliwą szczepionkę, oraz o podmioty za to odpowiedzialne. Zasadniczo udzielenie odpowiedzi na drugie ze wskazanych pytań wydaje się nieco łatwiejsze. Wydaje się, że w niniejszej sprawie możemy mieć do czynienia z odpowiedzialnością dwóch grup/kategorii podmiotów, które spowodowały lub przyczyniły się do zaistnienia wspomnianej sytuacji, jakkolwiek podstawy ich odpowiedzialności będą nieco inne.

Z jednej strony wspomniana odpowiedzialność będzie spoczywała na konkretnej hurtowni farmaceutycznej, w ramach której mogło dojść do nieprawidłowości w przechowywaniu i dystrybucji leków. Podstawy do takich roszczeń można szukać m.in. w art. 77a ustawy z 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 2301 ze zm.).

Z kolei mając na względzie nieprawidłowości, których (najprawdopodobniej) dopuścił się Główny Inspektorat Farmaceutyczny w Warszawie w zakresie spoczywającego na nim obowiązku nadzoru nad obrotem produktami leczniczymi, jako drugiego odpowiedzialnego można tutaj wskazać skarb państwa, który odpowiadałby w takiej sytuacji in solidum z konkretną hurtownią farmaceutyczną.

Podstawy do przypisania odpowiedzialności w tym przypadku należałoby szukać w art. 417 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 1610 ze zm.) (dalej: Kodeks cywilny).

Nie ma (jeszcze) powikłań, ale krzywda (już) jest

Zastanawiając się nad ewentualnymi roszczeniami, które osoby zaszczepione mogłyby kierować, należałoby wskazać, że przysługiwałby im całokształt roszczeń przewidzianych w przepisach prawa cywilnego, a związanych ze szkodami spowodowanymi czynami niedozwolonymi.

Szczególnie interesujące w tym kontekście mogą być roszczenia zadośćuczynieniowe z tytułu naruszenia dóbr osobistych (art. 23 w zw. 448 k.c.) i zdrowia (art. 445 § 1 k.c.).

Oczywiście, w kontekście przyszłych procesów zasadniczą kwestią będzie wykazanie związku przyczynowego pomiędzy powikłaniami zdrowotnymi, które wystąpiły u poszkodowanego, a podaniem wadliwej szczepionki.

Inna sprawa, czy wykazanie tych powiązań (a nawet samo ich wystąpienie) zawsze będzie konieczne. W tym kontekście warto zwrócić uwagę m.in. na wyrok Sądu Najwyższego z 21 września 2022 r., I NSNs 75/21. Jakkolwiek dotyczył on badania klinicznego przeprowadzonego wbrew przepisom ustawy i związanego z tym m.in. naruszenia praw pacjenta do informacji. Niemniej, można z niego wysnuć ostrożną konkluzję, że sama obawa o zdrowie, wynikająca z ujawnienia przez odpowiednie organy nieprawidłowości w zakresie wykonywanych szczepień, jak również nadużycie zaufania pacjentów mogą stanowić przejawy naruszenia ich odrębnych dóbr osobistych, a późniejszy, przedłużający stan cierpienia psychicznego związany z ewentualną niepewnością w zakresie zdrowia – rodzaj rozstroju zdrowia.

Wszystko to także dawałoby możliwość dochodzenia roszczeń na podstawie art. 445 i 23 w zw. z art. 448 k.c.

r. pr. dr Kamil Szpyt

k.szpyt@kancelarieszpyt.pl